Μελετώντας την Πρωταπριλιά μέσα από τη Λαογραφία

Από τον Απόστολο Ποντίκα,
δάσκαλο, θεολόγο, φιλόλογο,
Πολιτικών Επιστημών

Ο Απρίλιος έχει αρκετές ονομασίες στο Λαογραφικό λεξιλόγιο του λαού μας. Λέγεται Ανοιχτοδέντρης, Ανθοφόρος, Αηγιωργίτης και Λαμπριάτης, επειδή μέσα στις μέρες που έχει συμπίπτουν οι μεγάλες γιορτές του Αγίου Γεωργίου και του Πάσχα.

Ονομάστηκε Απρίλιος από το λατινικό ρήμα aperio = ανοίγω (aperio, aperire = ανοίγω), δηλαδή ο Απρίλιος είναι ο μήνας που ανοίγουν, ανθίζουν τα κλαριά και γενικά τα λουλούδια. Την πρώτη Απριλίου γίνονται τα «Πρωταπριλιάτικα γελάσματα». Το ψέμα. Το έθιμο έχει ρίζες στην προχριστιανική εποχή και στην ποιμενική ζωή. Οι αρχαίοι Θρακιώτες, τσοπάνηδες τις πρώτες ημέρες της ανοίξεως, είχαν τη συνήθεια να διαδίδουν ότι τάχα τους έκλεψαν τα πρόβατα. Η έννοια της «κλεψιάς» είχε μεταφορική σημασία. Με αυτό εννοούσαν ότι, τώρα που ήρθε η άνοιξη, τα πρόβατα χάνονταν στη βοσκή. Την πρώτη Απριλίου του 1863 αγγέλθηκε από την Αθήνα στην ελληνική παροικία του Μάντζεστερ η εκλογή του βασιλιά Γεωργίου του Α’. Το αποτέλεσμα ήταν να μην το πιστέψει κανείς, παρόλο που το τηλεγράφημα, που τους έστειλαν, ήταν κατευθείαν από την Ελληνική Κυβέρνηση. Ήταν ένα πρωταπριλιάτικο ψέμα. Ανάμεσα στα άλλα καλά που έχει ο Απρίλης, η βροχή θεωρείται πολύ ευεργετική για τις καλλιέργειες και τα χωράφια των γεωργών. Γι’ αυτό και οι γεωργοί έχουν πολλές παροιμίες: «Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά (βροχές) και ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σ’ αυτόν το γεωργό π’ όχει πολλά σπαρμένα». Και άλλη παροιμία λέει: «Τον Απρίλη η γης φουντώνει και ο ζευγάς την καμαρώνει». «Άσπαρτο αν σε βρει ο Απρίλης και του χρόνου δεν θα σπείρεις». Σε κάθε περιοχή υπάρχουν πολλές και διάφορες παραδόσεις.
Ακόμη και σήμερα, σε διάφορα χωριά της Ελλάδας, πιστεύουν πως το βρόχινο νερό της Πρωταπριλιάς κάνει καλό στους πυρετούς.
Στην παλιά Αθήνα, πάλι, όταν έβρεχε την Πρωταπριλιά, οι κοπέλες μάζευαν μέσα σε ασημένια δοχεία τα λεγόμενα ασημένια τάσια, το νερό, για να λουστούν με αυτό. Όχι μόνον έκανε τα μαλλιά μεταξένια, αλλά εξαφάνιζε και τις… ρυτίδες από το πρόσωπο.
Όλο τον Απρίλιο, σε πολλά χωριά της Μακεδονίας και της Θράκης, τα κορίτσια φορούσαν στο δεξί τους πόδι μια κόκκινη κορδελίτσα, οι αρραβωνιασμένες φορούσαν άσπρη κορδελίτσα, οι παντρεμένες φορούσαν μια γκρίζα ή καφέ και οι χήρες μαύρη. Το έθιμο αυτό το συνάντησα και σε περιοχή του Έβρου, το 1983, όπου υπηρετούσα σε σχολεία της περιοχής. Εξάλλου, δεν επιτρέπονταν να απλώσουν την ημέρα αυτήν οι γυναίκες στον ήλιο άσπρα ρούχα.
Πίστευαν πως καταστρέφεται η τύχη του σπιτιού. Στον κάμπο της Θεσσαλίας, την ημέρα αυτήν κανείς καλλιεργητής δεν έπρεπε να σκάβει τη γη, γιατί, έτσι, «έσκαβε τον λάκκο του»..
Σε σύγκριση με τον Μάιο «ο Απρίλης έχει τη δροσιά κι ο Μάης τα λουλούδια». Μία άλλη, όμως, παροιμία λέει: «Τριαντάφυλλα τ’ Απρίλη, σαν της κοπελιάς τα χείλη». Και μια άλλη παροιμία συμπληρώνει: «Όλα τα ρόδα ειν’ όμορφα, μα του Απρίλη λωλαίνουν».
Γι’ αυτούς που ταξιδεύουν, λένε ότι, πριν από τις 18 Απριλίου η θάλασσα είναι επικίνδυνη. Μετά, όμως, υπάρχει απόλυτη σιγουριά: «Απριλίου δεκαοχτώ, νά’ χεις το μάτι σου ανοιχτό, πέρασαν οι δεκαοχτώ, άραζε και σ’ ένα αυγό». Αλλά πολύ συχνά συμβαίνει να πέσει βαρύς χειμώνας, ώστε να ψοφήσουν πάνω στην «επώαση» και οι γνωστές για την αντοχή τους πέρδικες. Γι’ αυτό και η παράδοση λέει: «Και τ’ Απριλιού τις δεκαοχτώ, πέρδικα ψόφησε.
Όπως οι Καθολικοί θεωρούν τον Μάιο ως μήνα της Παναγίας, έτσι και οι Ορθόδοξοι Έλληνες του παλαιού καιρού τής είχαν αφιερώσει τον Απρίλιο.
Γι’ αυτό όλον τον Απρίλιο οι εκκλησίες ήταν ανοιχτές και ανθοστολισμένες. Παναγιά ανθοστολισμένη, Παναγίτσα του Χριστού, μικρή μάνα λυπημένη του Ιησού του γελαστού, τώρα θα χαμογελάσεις, με την πρώτη τ’ Απριλιού, Παναγίτσα του Ιησού…
Στις 23 Απριλίου, η Ορθοδοξία τιμά τη μνήμη του μεγαλομάρτυρος Αγίου Γεωργίου. Ο Άγιος Γεώργιος τιμάται ιδιαίτερα από τους ποιμένες και τους τσελιγκάδες. Σ’ αυτό συντέλεσε το γεγονός ότι η γιορτή συμπίπτει με την εποχή που οι ποιμένες αφήνουν τα χειμαδιά και φεύγουν για τα βουνά, που είναι τα καλοκαιρινά βοσκοτόπια τους, για να βοσκήσουν τα κοπάδια τους και να τυροκομήσουν.
Η σπουδαία Επιστήμων λαογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη στο σύγγραμμά της «Σαρακατσάνοι» (1957) γράφει: «Οι δύο μεγάλες γιορτές των Σαρακατσαναίων, του Άι Γιώργη και του Άι Δημητρίου… επισημαίνουν τον ποιμενικό χρόνο. Αποτελούν μία από τις ποιμενικές πρωτοχρονιές». Πραγματικά οι ποιμένες και οι τσελιγκάδες στις 23 Απριλίου ξεκινούν για τα ορεινά βοσκοτόπια του καλοκαιριού. Αντίθετα, στις 26 Οκτωβρίου, εορτή του Αγίου Δημητρίου, παίρνουν τον δρόμο για τους κάμπους, για τα χειμαδιά.
Υπάρχουν πολλά δημοτικά τραγούδια αφιερωμένα στον Άι Γιώργη. Παρουσιάζεται όμορφος και χρυσοκαβαλάρης αρματωμένος με σπαθί και με χρυσό κοντάρι και σκότωσε το θεριό, τον δράκο σε ένα βαθύ πηγάδι.