Πολυδιάστατη η κρίση του Πολιτισμού μας

Από τον Γεώργιο Ν. Ξενόφο

Αναμφίβολα ως έννοια ο Πολιτισμός, είναι το σύνολο των ανακαλύψεων και εφευρέσεων, γενικά των επιτευγμάτων του ανθρώπινου είδους και σ’ όλους τους τομείς της δράσης του, στο πλαίσιο της ίδιας του της ζωής. Και φυσικά, αφού ο άνθρωπος είναι οντότητα υλική και πνευματική, και οι πράξεις του, ο πολιτισμός δηλαδή, θα διακρίνεται με παρόμοιο τρόπο. Έτσι ο υλικός πολιτισμός είναι το σύνολο των οικονομικών αξιών και των επιτευγμάτων της επιστημονικής-τεχνολογικής επανάστασης, συμπεριλαμβανομένων φυσικά και των κάθε είδους αγαθών που αυτή συνεπάγεται. Συνεπώς ο άνθρωπος μπορεί, χρησιμοποιώντας άμεσα τον υλικό πολιτισμό, να βελτιώνει το επίπεδο της ζωής του με την κάλυψη των βιοτικών αναγκών του. Εξάλλου ο πνευματικός πολιτισμός, η άλλη συνιστώσα της ανθρώπινης πορείας στον χρόνο, αποτελεί σύστημα πνευματικών, ηθικών και αισθητικών αξιών, με τη σωστή χρήση των οποίων ο άνθρωπος προάγεται πνευματικά και ηθικά, αλλά και καλλιεργείται εσωτερικά. Όμως ο πολιτισμός, ως έννοια, αλλά και ως καθημερινή πραγματικότητα, ποτέ δεν υπήρξε κάτι το σταθερό και συγκεκριμένο. Σε όλες τις εποχές γινόταν λόγος για κρίση του πολιτισμού (ρωμαϊκή αυτοκρατορία, μεσαίωνας, τουρκοκρατία κ.ά.). Σε όλες τις εποχές πιστευόταν ότι τα πράγματα είχαν πάρει λανθασμένη τροπή, ότι η ανθρωπότητα κινδύνευε ανεπανόρθωτα. Κι όμως οι πραγματικές πολιτισμικές οπισθοδρομήσεις ήταν ελάχιστες. Με παρόμοιο τρόπο στην εποχή μας γίνεται καθημερινά λόγος για κρίση αξιών, για ασύδοτη εκμετάλλευση της φύσης, για υποκουλτούρα και υλικό ευδαιμονισμό, γίνεται δηλαδή λόγος για μια κρίση του πολιτισμού χωρίς προηγούμενο. Σήμερα αποτελεί γεγονός πέρα από κάθε αμφισβήτηση το ότι η κρίση του πολιτισμού οφείλεται κατά ένα μεγάλο μέρος στην ίδια την επιστήμη, που δημιούργησε μια ασυνέχεια ανάμεσα στην αυξανόμενη παραγωγή και τη συνεχώς περιορισμένη -λόγω του υψηλού κόστους- ζήτηση. Εξάλλου, στη γενικότερη κρίση του πολιτισμού μας, δραματικό ρόλο διαδραματίζει και η απληστία των οικονομικά ισχυρών και αυτών που κατέχουν τις πλουτοπαραγωγικές πηγές (κοιτάσματα πετρελαίου, μεταλλεύματα κ.λπ.). Όμως η σημαντικότερη ίσως κρίση του πολιτισμού μας, που οφείλεται στην επιστήμη, συμβαίνει στον οικολογικό τομέα. Σήμερα καταστρέφουμε τον πλανήτη μας με τρελούς ρυθμούς. Τα αναρίθμητα αυτοκίνητα, τα εργοστάσια με τα λύματά τους, οι καπνοδόχοι σπιτιών κ.λπ., και τα κάθε είδους πλοία μολύνουν τις θάλασσες και καταστρέφουν την υποθαλάσσια και παράκτια χλωρίδα και πανίδα. Το υπέδαφος δέχεται συνεχείς πληγές από την εξόρυξη του φυσικού πλούτου, ενώ στην επιφάνειά του οι παραγωγικές δραστηριότητες του ανθρώπου οδηγούν σε καταστροφή (ξυλεύσεις δασών, εμπρησμοί, βοσκότοποι κ.λπ.). Από όλα τα παραπάνω διαγράφεται ο ρόλος της επιστήμης στην υποβάθμιση της ποιότητας ζωής μας και τη γενική κρίση του πολιτισμού μας. Όμως, αν και η οικονομία, οι πλουτοπαραγωγικές πηγές ενέργειας και το περιβάλλον είναι σημαντικοί τομείς του ανθρώπινου πολιτισμού, οι οποίοι διέρχονται μια βαθύτερη κρίση, δεν είναι οι σημαντικότεροι. Ο υλικός πολιτισμός αποτελεί απλώς κλάσμα του προβλήματος, κι αυτό γιατί η πραγματική κρίση εστιάζεται στον πνευματικό τομέα του πολιτισμού μας, που κατά κύριο λόγο οφείλεται στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Παράλληλα, όμως, και ο υλικός ευδαιμονισμός που κυριαρχεί ως αξία στις μέρες μας, ωθεί τους ανθρώπους στον κατακερματισμό των ηθικών αξιών. Σήμερα, ο πιότερος στόχος είναι η εύκολη απόκτηση πλούτου, με κάθε τρόπο, θεμιτό ή αθέμιτο. Παρ’ όλα αυτά, διαπιστώνεται ότι σημαντικό μέρος σ’ αυτήν την κρίση του πολιτισμού μας είναι ο κοινωνικός-πολιτικός τομέας.
Έτσι σήμερα, η κοινωνική κρίση του πολιτισμού μας διαφαίνεται μέσα από τις ίδιες συνθήκες διαβίωσης στα σύγχρονα αστικά κέντρα. Η αστικοποίηση και η αστυφιλία, εκτός από πληγές της ισορροπίας ανάμεσα στην ύπαιθρο και την πόλη, συντελούν στη μαζοποίηση των ανθρώπων. Οι ανθρώπινες σχέσεις γίνονται σχεδόν απάνθρωπες, ο ανταγωνισμός και η ατομικότητα κυριαρχούν στην ανθρώπινη συμπεριφορά και τελικά, το άτομο αποξενώνεται από το κοινωνικό του περιβάλλον με τα γνωστά αποτελέσματα. Παράλληλα, όμως, παρατηρείται μια κρίση στον πολιτικό τομέα του πολιτισμού μας, κρίση που γίνεται ακόμα περισσότερο αισθητή αν αναλογιστούμε τα καθημερινά φαινόμενα πολιτικής σήψης και διαφθοράς που μας περιτριγυρίζουν. Από τα παραπάνω φαίνεται καθαρά ότι ο πολιτισμός μας διέρχεται, στο σύνολό του, μια βαθύτατη και πολυδιάστατη κρίση. Αλλά το πιο ανησυχητικό στοιχείο είναι ότι ο σημερινός άνθρωπος, ο στοχαστικός φυσικά και ευαίσθητος, έπαψε να πιστεύει στον πολιτισμό του. Έχει χάσει την πίστη του πλέον στον πολιτισμό του, αφού αμφισβητεί τον ίδιο τον τρόπο ζωής του. Η επικοινωνία του με τους συνανθρώπους του περιορίζεται και κλείνεται στον εαυτό του, καταντώντας έτσι ανίκανος να αμυνθεί ενάντια στα κελεύσματα της σύγχρονης καταναλωτικής κοινωνίας. Άλλωστε, φορέας και δημιουργός του ίδιου του πολιτισμού του είναι ο άνθρωπος συνεπώς κατά κύριο λόγο αυτός είναι και η αιτία της κρίσης που διέρχεται, αλλά και αυτός, είτε ως άτομο, είτε ως κοινωνική ομάδα και κράτος, μπορεί να βελτιώσει την κατάσταση και ν’ απεμπλακεί απ’ την πολύπλευρη κρίση που τον μαστίζει.