Θεόδωρος Κολοκοτρώνης και ο Οδυσσέας Ανδρούτσος).
Ο Κυριάκος (Κίτσος) γεννήθηκε στο Σούλι το 1801 και ήταν γιος του Φώτου και εγγονός του περίφημου Λάμπρου Τζαβέλα. Τα παιδικά του χρόνια τα πέρασε στην Κέρκυρα, όπου είχε καταφύγει η οικογένειά του, μετά την κατάληψη του Σουλίου από τον Αλή πασά το 1803. Το 1809 ο πατέρας του θα δολοφονηθεί με δηλητήριο από πράκτορες του Αλή που αν και εξόριστο τον φοβόταν ακόμη. Το 1820 μαζί με άλλους συμπατριώτες του θα επιστρέψει στο Σούλι όπου και θα ανακηρυχθεί οπλαρχηγός, παρά το νεαρό της ηλικίας του, μόλις 19 χρονών.
Το 1822 πήγε στην Πίζα της Ιταλίας για να συνεννοηθεί με τους Φιλικούς για την Επανάσταση και έλαβε και οικονομική βοήθεια. Επιστρέφοντας πήρε μέρος στην πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου, μαζί με τον Μάρκο Μπότσαρη, αργότερα στη μάχη του Κεφαλόβρυσου και στην πολιορκία του Αιτωλικού, το 1823. Τον Ιούλιο του 1824, συνεργάστηκε με τον Γεώργιο Καραϊσκάκη, στη νικηφόρα μάχη της Άμπλιανης, όπου διακρίθηκε και αποθεώθηκε για την ανδρεία του. Αξίζει να τονισθεί ότι όταν το δεύτερο εξάμηνο του 1824 ξέσπασε ο εμφύλιος πόλεμος, ο Κίτσος Τζαβέλας προσπάθησε να εμπλακεί όσο το δυνατόν λιγότερο.
Από την άνοιξη του 1825 πήρε μέρος σε μάχες εναντίον του Ιμπραήμ. Έλαβε μέρος στην καταστροφική για τους Ελληνες μάχη στο Κρεμμύδι της Πύλου και αργότερα στη νικηφόρα μάχη στο Δίστομο σε συνεργασία με τον Καραϊσκάκη. Στις 25 Ιουλίου 1825 επιτέθηκε στο στρατόπεδο των Τουρκο-αιγυπτίων που πολιορκούσαν το Μεσολόγγι και στις 7 Αυγούστου του ίδιου έτους, επικεφαλής 580 ανδρών θα σπάσει τον κλοιό των πολιορκητών και θα εισέλθει στο Μεσολόγγι για να ενισχύσει την άμυνα της πόλης. Αναμφίβολα μια πράξη απίστευτα ηρωική. Ενώ βρισκόταν μέσα στην πολιορκημένη πόλη, επιτέθηκε τον Φεβρουάριο του 1826 στο στρατόπεδο του Κιουταχή και στις 25 Μαρτίου του ίδιου έτους πρωταγωνίστησε στην μάχη της Κλείσοβας που στοίχησε τη ζωή σε περισσότερους από 3.000 Τουρκο-αιγυπτίους στρατιώτες. Όταν στις 10 Απριλίου 1826 έγινε η Έξοδος των Μεσολογγιτών, ο Κίτσος Τζαβέλας είχε οριστεί επικεφαλής μιας από τις τρεις φάλαγγες των πολιορκημένων. Από τους 2.500 άνδρες που τον ακολούθησαν, σώθηκαν οι 1.300. Κατά το έτος 1827 πήρε μέρος στις μάχες της Αττικής και μετά τον θάνατο του Γεωργίου Καραϊσκάκη του ανατέθηκε προσωρινά η αρχιστρατηγία.
Η παραπάνω λεπτομερής παράθεση των μαχών που έλαβε μέρος, έγινε για να καταδειχθεί ότι αυτός ο άνθρωπος πολέμησε σχεδόν στο σύνολο των μαχών που έγιναν στη Στερεά Ελλάδα. Όπως τονίστηκε από ιστορικούς (βλ. Αναστάσιο Γούδα), ΄΄ουδεμία συνέβη σπουδαία έφοδος, ούτε αποτελεσματική έξοδος χωρίς να αγωνισθεί και να δοξασθεί και ο Κίτσος Τζαβέλας.΄΄
Την εποχή του Καποδίστρια έγινε χιλίαρχος και του ανατέθηκε η εκκαθάριση της Στερεάς Ελλάδας από τους Τουρκοαλβανούς και Τουρκοαιγυπτίους στρατιώτες. Μετά τη δολοφονία του Κυβερνήτη, ενεπλάκη στις διενέξεις που ακολούθησαν και την αποχή της Αντιβασιλείας, φυλακίστηκε μαζί με τον Κολοκοτρώνη ως μέλος της φιλορωσικής παράταξης. Αργότερα το 1835, ο Όθωνας τον έκανε υποστράτηγο και τον διόρισε υπασπιστή του. Το 1844 υπήρξε υπουργός των στρατιωτικών στην κυβέρνηση του Κωλέττη, ενώ κατά τα έτη 1847-48 ήταν πρωθυπουργός της χώρας.
Το 1854 όταν έγιναν προσπάθειες για την απελευθέρωση των αλύτρωτων περιοχών, ανέλαβε την αρχηγία των επιχειρήσεων στην Ήπειρο. Μετά την αποτυχία των προσπαθειών αποσύρθηκε. Πέθανε στις 9 Μαρτίου 1855 στο Μεσολόγγι.
Βιβλιογραφία:
• Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, τόμος 57, λήμμα Τζαβέλας (Κίτσος)
• «Ιστορία του Σουλίου και Πάργας», Χ. Περραιβός
