Αν και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, τουλάχιστον στην ηπειρωτική Ελλάδα, οι επιστήμονες γιατροί δεν φαίνονται σχεδόν πουθενά παρά μόνο στις αυλές των αξιωματούχων Οθωμανών, όπως ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων (Βηλαράς, Βάγιας), των ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας και του Σουλτάνου στην Κωνσταντινούπολη, την «ανεπίσημη» Ιατρική την ασκούν οι εμπειρικοί ή πρακτικοί «γιατροί» οι οποίοι ακολουθούν για αρκετές γενιές το επάγγελμα αυτό των προγόνων τους. Είναι οι θεραπευτές των λαβωμένων και των τραυματιών του πολέμου με τα επουλωτικά «φάρμακα» όπως το λάδι, τα αυγά, το κρασί για να ξεπλένουν και να καθαρίζουν τα ανοιχτά τραύματα, αλλά και τη ρακή που τη χρησιμοποιούν, ως τοπικό αναισθητικό, σε περιπτώσεις επεμβάσεων, καταγμάτων, ακρωτηριασμών. Γι’ αυτόν τον λόγο οι εμπειρικοί αυτοί θεραπευτές λέγονται και «Ιατροχειρουργοί», οι οποίοι, να σημειώσουμε εδώ, έχουν πολλή «δουλειά» σε όλη τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821. Όσον αφορά τη νοσηλεία των τραυματιών και ασθενών, η παντελής έλλειψη έστω και στοιχειώδους νοσηλευτηρίου, φέρνει τους τραυματίες σε μοναστήρια τα οποία λειτουργούν και ως υποτυπώδη νοσοκομεία. Ο ιστορικός της Επανάστασης Ιωάννης Φιλήμων (1799-1874) γράφει χαρακτηριστικά: «Ελλείποντας οιουδήποτε νοσοκομείου στρατιωτικού οι τραυματίαι και οι ασθενείς παρεπέμποντο εις τας οικίας των, μονήν ή χωρίον. (…) Γραία τις ή κουρεύς ή μοναχός επεσκέπτοντο αυτούς, πολλάκις στερούμενοι και αυτών των προχειροτέρων οργάνων και μέσων οίον μήλης(1), φλεβοτόμου(1), αλοιφής ή κηρωτής τιλτού(2). Σπανιότατοι ήσαν και περιοδικά ανεφαίνοντο επιστήμονες ιατροί».
Η Λένα Γ. Γουργιώτη στο βιβλίο της «Ιατροί στη Λάρισα τον 19ο αιώνα» δίνει την εξήγησή της γι’ αυτό: «Οι ιατροί των προεπαναστατικών χρόνων άσκησαν το επάγγελμά τους χωρίς ανταπόκριση. (...) Ο Ελληνικός λαός δεν ήταν εύκολο να ξεφύγει μονομιάς από τις θρησκευτικές και εθιμικές προλήψεις αιώνων και συνεπώς από την καταφυγή στους πρακτικούς γιατρούς και τις γιάτρισσες».
Ο στρατηγός Μακρυγιάννης στα Απομνημονεύματά του λέει πώς ο ίδιος περιποιήθηκε τραυματία: «Έβγαλα το παλούκι απ’ το ποδάρι του (του τραυματία) και το ζεμάτισα με ξύγκι (λίπος). Όμως έγινε τούμπανο». Ο Γ. Καραϊσκάκης σε μια επιστολή του, παρακαλεί τον γιατρό του αναρρωτηρίου της Σαλαμίνας να μην προβαίνει σε ακρωτηριασμούς στρατιωτών του: «Εξοχότατο Κ. Κυριακό. Ιατρέ! Έλαβον το γράμμα σου και εχάρην που οι λαβωμένοι ευχαριστούνται, διά τον μπαϊρακτάρην (σημαιοφόρο) του Χατζημιχάλη σας λέγω ότι μη ξαναειπώ τέτοιον λόγο διά κόψιμο, αλλά να βάλεις όλη την επιτηδειότητά σου, 16 Μαρτίου 1827. Στρατόπεδον (Αττικής). Ο Γενικός αρχηγός Γ. Καραϊσκάκης».*
Πολύ ενδιαφέρον έχει η αντιμετώπιση των αιμορραγιών και του κλεισίματος των ανοιχτών τραυμάτων. Για τις αιμορραγίες των μεγάλων αγγείων χρησιμοποιούν πυρακτωμένο σίδερο και των μικρών αγγείων οινόπνευμα και ζεσταμένο κρασί, ενώ για τη συρραφή των τραυμάτων τη θέση της βελόνας και του νήματος έπαιρναν τα… μυρμήγκια: «Δεν του πειράξαμε το μαχαίρι· με τούτο εντός της κοιλιάς ήρθε εκεί που ήταν οι δικοί μας και ο γιατρός· και το ‘βγαλε το μαχαίρι και με των μερμήγκων τα κεφάλια τούρραψε την κοιλιά», λέει πάλι ο Μακρυγιάννης για κάποιον στρατιώτη που τραυματίστηκε στην κοιλιά με μαχαίρι Τούρκου. Και ο Γιάννης Βλαχογιάννης κάνει λόγο για την καταπληκτική αυτή… μέθοδο: «Προσαγόμενοι μεγάλοι ζωντανοί μέρμηγκες, έδακναν (δάγκωναν) τα χείλη του τραύματος, κεκλεισμένα, αμέσως διακοπτομένου του σώματος αυτών, έμενεν η κεφαλή σχηματίζουσα ούτω βελονιάν ισχυράν». Να σημειωθεί πως τότε οι κανόνες της ασηψίας και της αντισηψίας ήταν εντελώς άγνωστοι στους εμπειρικούς ακόμη και στους επιστήμονες γιατρούς. Πάντως, γεγονός είναι πως η Διοίκηση δεν είχε προβλέψει έστω μια στοιχειώδη οργάνωση υγειονομικής περίθαλψης των τραυματιών ίσως γιατί με την έναρξη του ξεσηκωμού δεν υπήρξε συγκεκριμένο πολεμικό μέτωπο και μετόπισθεν, αφού οι μαχητές, ως άτακτος στρατός ανεκπαίδευτων, μετακινούνταν διαρκώς. Γόνοι εύπορων οικογενειών που κατάγονται από ναυτικά νησιά και από την ηπειρωτική Ελλάδα, κατά τα προεπαναστατικά χρόνια, μεταναστεύουν, σπουδάζουν συνήθως Ιατρική σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια (Πάντοβα, Παβία, Πίζα, Βιέννη κ.λπ.), έρχονται σε επαφή με το ελεύθερο πνεύμα της Ευρώπης -ενώ φουντώνει ο φιλελληνισμός- μυούνται στη Φιλική Εταιρεία και επιστρέφουν για να βοηθήσουν στον αγώνα της Ανεξαρτησίας. Άλλοι γίνονται πολιτικοί (Κωλέττης, Μαυροκορδάτος), άλλοι Διδάσκαλοι (Κοραής κ.λπ.) και άλλοι, πολύ λίγοι, εντάσσονται σε στρατιωτικά σώματα όπου προσφέρουν τις ιατρικές τους υπηρεσίες. Οι Φιλέλληνες γιατροί, λίγες δεκάδες, κάνουν ό,τι μπορούν για να βοηθήσουν στην περίθαλψη των λαβωμένων και στην οργάνωση υποτυπωδών νοσηλευτηρίων, όπως ο Ελβετός Ιωάννης-Ιάκωβος Μάγιερ (Meyer 1798-1826), ο οποίος κατέβηκε το 1823 στο Μεσολόγγι, ίδρυσε το νοσοκομείο της πόλης και σκοτώθηκε στην πολυαίμακτη και ηρωική Έξοδο. Ο Χρ. Βυζάντιος αξιωματικός και ιστορικός που συμμετείχε στην εκστρατεία του Φαβιέρου στην Κάρυστο, περιγράφει τις συνθήκες που επικρατούσαν στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου: «Οι πληγωμένοι όθεν επορεύοντο εκείσε (προς το στρατόπεδο) όπως εδύναντο, άλλοι συρόμενοι, αλλά βοηθούμενοι προς τον εκεί χειρούργο. Το δε θέαμα των πληγωμένων παρά τον αρχιχειρουργό Τράιμπερ ήτο φρικώδες. Διακόσιοι πληγωμένοι εξέβαλλον γοεράς φωνάς. Ο χειρούργος κρατών μάχαιραν έτεμνεν ανηλεώς τα προσβληθέντα μέλη». Τον Γερμανό χειρουργό και Φιλέλληνα Έριχ Τράιμπερ (HeinrichTreiber 1795-1882) τον συναντούμε για πρώτη φορά, ως γιατρό, στο 1ο Σύνταγμα βαρέως πεζικού στο οποίο εντάσσεται το τάγμα των Φιλελλήνων το 1822, ενώ το 1826 αναλαμβάνει την οργάνωση του «νοσοκομείου» της Σαλαμίνας, στο μοναστήρι της Φανερωμένης, για την κάλυψη των αναγκών του στρατεύματος του Καραϊσκάκη. Εκείνη την περίοδο δεν λείπουν και οι επιδημίες, ενώ μαίνονται οι μάχες σώμα με σώμα. Συγκεκριμένα, λίγο μετά τη μάχη στο Βαλτέτσι ξεσπάει επιδημία τύφου που εμφανίζεται κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Τριπολιτσάς και εξαπλώνεται μετά την άλωση (Σεπτέμβριος 1821), από τους άταφους νεκρούς αλλά και από την ανεξέλεγκτη λαφυραγώγηση. Ο υπασπιστής του Θ. Κολοκοτρώνη Φωτάκος που προσβλήθηκε και αυτός, λέει: «Κι εγώ ενόσησα και ήμουν 28 ημέρες άρρωστος κλεισμένος εις ένα δωμάτιον… Είχαν καρφώσει τα πράθυρα και την θύραν του δωματίου μήπως φύγω και κρημνυσθώ. Υπέφερα πολύ». Σε εκείνη την επιδημία ο Αλέξ. Μαυροκορδάτος έχασε και τα τρία παιδιά του… Το θέμα του σημερινού σημειώματος θα έπρεπε να χωρέσει σε χιλιάδες σελίδες αλλά ο γράφων με το… θράσος του… τόλμησε, ως μη ιστορικός, να το στριμώξει μέσα σε τρεις σχεδόν σελίδες.
Από τον Τάσο Πουλτσάκη
* Αλέξης Κ. Γαλανούλης. Γεώργιος Καραϊσκάκης. Αρχή και τέλος. Επιστολές και έγγραφα της οικογενείας του σελ. 628, 629 Λάρισα 2020.
(1)μήλη, φλεβοτόμος. Απλά εργαλεία του γενικού χειρουργού.
(2)τιλτόν ή ξαντόν. Νημάτια ή κουρελάκια λινού υφάσματος κερωμένα που ετοποθετούντο πάνω στα τραύματα αντί γάζας.
