καταθέτω ορισμένες σκέψεις για την υπέρτατη αξία της Ελευθερίας, ως απότιση ελαχίστου φόρου τιμής στους αγωνιστές της Επανάστασης, στους προδρόμους Φιλικούς στους Φιλέλληνες και στους κήρυκες του Διαφωτισμού. Ο περιορισμένος χώρος της εφημερίδας επιβάλλει την υπερβολική ίσως, συμπύκνωση του κειμένου, η σκέψη όμως ότι πιθανώς, θα προκαλέσει γόνιμους προβληματισμούς οδήγησε στην απόφαση της δημοσίευσης. Η Ελευθερία λοιπόν δεν είναι μόνον Ιδέα αλλά και πραγματικότητα, δηλαδή βίωμα. Για να ταυτισθούν οι δύο αυτοί πόλοι της έννοιας της Ελευθερίας, το άτομο πρέπει να αισθάνεται σε τέτοιο βαθμό τον εαυτό του ελεύθερο ώστε να μην επηρεάζεται ούτε από εσωτερικά συμπλέγματα ούτε από εξωτερικές ανασχέσεις, μέσα στις οποίες συμπεριλαμβάνεται φυσικά και η αγωνία για την επιβίωση. Για να πραγματοποιηθεί το επίτευγμα αυτό πρέπει η Ιδέα της Ελευθερίας να βρει καθολική εφαρμογή, να γίνει αποδεκτή, με το πνεύμα αυτό, τόσο από τα επιμέρους άτομα όσο και από τις ομάδες και τα κράτη σε τρόπο ώστε κανένας να μην αμφισβητεί στους άλλους τα δικαιώματα που διεκδικεί για τον εαυτό του. Η ολοκλήρωση αυτή πραγματώνεται βέβαια μόνο σε δημοκρατικά συγκροτημένη πολιτεία. Η ελευθερία δεν επιδέχεται περιορισμούς, κατά την τωρινή όμως περίοδο της πανδημίας, που προκάλεσε τον θάνατο σε εκατομμύρια ανθρώπους καθώς και απορρύθμιση της κοινωνικής ζωής αλλά και της οικονομίας, επιβάλλονται προς αναχαίτισή της, επιστημονικά αναγκαίοι περιορισμοί. Οι νεότερες γενεές που δεν έζησαν τις καταστάσεις πολέμου, κατοχής ή και δικτατορίας, συνειδητοποιούν βαθύτερα σήμερα την υπέρτατη αξία της ελευθερίας. Η αξιολόγηση της ιστορικής πορείας που ακολούθησε το ανθρώπινο πνεύμα αναζητώντας τους τρόπους και τα μέσα ταύτισης της ιδέας της ελευθερίας με την πραγματικότητα αποτελεί ιδιαίτερο και εκτεταμένο θέμα. Ωστόσο θεωρώ αναγκαία την αναφορά στο γεγονός ότι οι αρχαίοι πρόγονοί μας κατά την κλασική περίοδο συνέβαλαν αποφασιστικά στην επίλυση του προβλήματος. Πέτυχαν να ταυτίσουν την ατομική με την ομαδική ελευθερία, δεν μπορούσαν όμως να της δώσουν καθολικό περιεχόμενο γιατί υπήρχε η τραγική αντινομία του θεσμού της δουλείας. Η συγκρότηση όμως της πόλης - κράτους με τον ελεύθερο πολίτη ως οργανικό τμήμα -μόριο- αυτής, εκφράζει, στην πιο ιδανική μορφή, την ταύτιση της ατομικής, με την κοινωνική ελευθερία. Η περίοδος αυτή ονομάσθηκε κλασική με την έννοια του ανεπανάληπτου. Αρχή του παντός είναι η πόλη - ομάδα και ο νόμος, γνήσια έκφραση της ομαδικής βούλησης, ισχύει ως ύπατος κανόνας που εξασφαλίζει τη λειτουργία του θεσμού της πόλης ως κράτους δικαίου. Τα οράματα των κλασικών προγόνων μας, αν και δεν μπόρεσαν να πραγματώσουν την ελευθερία με την καθολική της μορφή, κατόρθωσαν ωστόσο στο θεωρητικό πεδίο να την προαγάγουν σε σημείο που ο σύγχρονος πολιτισμός να μην είναι σε θέση να προσφέρει τίποτε περισσότερο.
Στους σύγχρονους καταστατικούς χάρτες, από την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου μέχρι το Σύνταγμά μας, προβάλλει ως επιταγή η ανάγκη της αναγνώρισης και καταξίωσης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας που εξακολουθεί ακόμα, από την άποψη της πρακτικής καθολικής της αναγνώρισης, να βρίσκεται στα πλαίσια της ουτοπίας. Κατά την Τουρκοκρατία η αφόρητη σκλαβιά αναγκάζει τους υπόδουλους προγόνους μας να καταφύγουν στο εθιμικό δίκαιο, ως τη μόνη υποκατάστατη έννοια της ελευθερίας. Οι πεδινές περιοχές στέναζαν κάτω από το τιμαριωτικό σύστημα και δεν ήταν σε θέση να ζήσουν συλλογικά γιατί βρισκόντουσαν υπό την άμεση εξουσία της στρατιωτικής αριστοκρατίας των σπαχήδων. Στις ορεινές όμως αλλά και σε μερικές νησιώτικες περιοχές άρχισαν σταδιακά να διαμορφώνονται αυτόνομες συνθήκες συλλογικής ζωής οι οποίες επέτρεψαν, στα πλαίσια του κοινοτισμού, που βασιζόταν στο δημοκρατικό αντιπροσωπευτικό σύστημα, την ανάπτυξη του ελληνικού εθιμικού δικαίου. Αυτόνομη ομαδική ζωή αναπτύχθηκε παράλληλα και στις άλλες μορφές συσσωματώσεων όπως ήταν οι συντεχνίες, οι συντροφίες και οι αρματολοί και οι κλέφτες. Σπονδυλική στήλη του εθιμικού αυτού δικαίου αποτέλεσαν οι ελληνικές γενικές ρήτρες. Οι ρήτρες της αυτονομίας της βούλησης, της ισότητας, της επιείκειας και της ομόνοιας επιβίωσαν ή αναβίωσαν κατά την περίοδο αυτή.
Η εφαρμογή του εθιμικού δικαίου εξέφραζε την Ιδέα της Ελευθερίας, που ταυτιζόταν με την πραγματικότητα στον στενό κύκλο της ομαδικής ζωής των κοινοτήτων. Η δυνατότητα εφαρμογής του εθνικού εθιμικού δικαίου ως ιδέας της ελευθερίας ταυτιζόμενης κατά περίπτωση, με την πραγματικότητα, ενέπνευσε τον Ρήγα Βελεστινλή να συντάξει το πρώτο Ελληνικό Σύνταγμα (1797) που είδε το φως μετά την Άλωση. Το Σχέδιο του Συντάγματος αυτού ξεπέρασε ακόμη και την ιστορική Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του πολίτη διότι, εκτός από την αναγνώριση της Ελευθερίας ως ατομικού μόνον δικαιώματος που περιείχε αυτή, αναγνώριζε ελευθερίες σε ομάδες που μπορούσαν, στα πλαίσια του κράτους, να αναπτύξουν, ανεξάρτητα από φυλετικές ή θρησκευτικές διακρίσεις, αυτόνομη πολιτιστική ζωή. Η Ιδέα της Ελευθερίας όπως την οραματίσθηκε ο Ρήγας αποκτά κοινωνικό περιεχόμενο, δηλαδή ευρύτερη, ποιοτικά και ποσοτικά βάση πάνω στην οποία γίνεται δυνατή η πραγμάτωση τόσο της ατομικής ελευθερίας του καθενός, όσο και η ανάκτηση της ομαδικής ελευθερίας και ανεξαρτησίας. Με την έκρηξη της Επανάστασης του 1821 οι πολιτικές και ατομικές ελευθερίες αναγνωρίζονται στην πιο πλατιά τους μορφή. Στη «Νομική Διάλεξη της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος» (15 Νοεμβρίου 1821) οι πολιτικές και ατομικές ελευθερίες δεν κατοχυρώνονται μόνο ως δικαίωμα αλλά και ως υποχρέωση. Στο προοίμιο της «Α’ Εν Επιδαύρω Εθνικής Συνελεύσεως» (1η Ιανουαρίου 1822) αναγνωρίζονται τα πολιτικά δικαιώματα και ταυτίζονται με την πολιτική ύπαρξη και ανεξαρτησία του Ελληνικού Έθνους. Στην παράγραφο 8 καταργείται ο θεσμός της δουλείας και κατοχυρώνεται η ατομική ελευθερία ως φυσικό δικαίωμα με τις ακόλουθες διατάξεις: «Εις την Ελληνικήν Επικράτειαν ούτε πωλείται ούτε αγοράζεται άνθρωπος, αργυρώνητος δε παντός γένους και πάσης θρησκείας, άμα πατήσας το Ελληνικόν έδαφος είναι ελεύθερος και από τον δεσπότην αυτού ακαταζήτητος». Στο σημείο αυτό αξίζει να τονίσουμε ότι ο Σοφιστής Αλκιδάμας, τον 4ο αιώνα π.Χ. διακήρυξε πως «ελευθέρους αφήκε πάντας θεός, ουδένα δούλον ή φύσις πεποίηκε». Χρειάσθηκε να περάσουν 22 ολόκληροι αιώνες, για να πάρει στο ελληνικό έδαφος σάρκα και οστά το όραμα του σπουδαίου Σοφιστή. Η Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του 1948 αναγνωρίζει τις ατομικές και πολιτικές ελευθερίες σε διεθνή κλίμακα αλλά και τονίζει το κοινωνικό τους περιεχόμενο παραχωρώντας, όπως και ο Ρήγας στις μειονότητες πολιτιστικές ελευθερίες. Η Οικουμενική Διακήρυξη, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου καθώς και το Σύνταγμά μας αποκρυσταλλώνοντας τα οράματα των προγόνων μας, χάραξαν με ηχηρές λέξεις τα πλαίσια μέσα στα οποία είναι δυνατό να πραγματωθεί η Ιδέα της Ελευθερίας σε τρόπο ώστε να καταξιώνεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Αυτή όμως δεν είναι έννοια ετερόνομη και δοτή αλλά αυτόνομη και αυτοδύναμη, που πηγάζει από το εσωτερικό βίωμα της ελευθερίας που καθένας μας πρέπει να εξασφαλίζει για τον εαυτό του. Χωρίς αυτήν την προϋπόθεση η ιδέα της Ελευθερίας χωλαίνει μη μπορώντας να αποκτήσει ουσιαστικό περιεχόμενο, να γίνει δηλαδή πραγματικότητα. Δεν λύνεται όμως στην πράξη η αντίθεση. Για να γεφυρωθεί το χάσμα ουσιαστικά και όχι τυπικά θα πρέπει η πραγματικότητα να υψώνεται κάθε φορά στο επίπεδο της Ιδέας. Να μπορούν δηλαδή οι συνταγματικές διατάξεις να εφαρμόζονται όπως αναγνωρίζονται και κατοχυρώνονται τα δικαιώματα και όχι με τα σχήματα που παίρνουν πολλές φορές στην πράξη. Ο Συνταγματολόγος Καθηγητής και Ακαδημαϊκός Αριστόβουλος Μάνεσης σε πανηγυρική επετειακή ομιλία στις 22-10-1993 είπε: «Η άρνηση, είτε ατομική, είτε συλλογική έναντι οποιουδήποτε μεγάλου ή μικρού αυταρχισμού συμβάλλει διαλεκτικά στον αυτοκαθορισμό δηλαδή στην ελευθερία του ανθρώπου και επιβεβαιώνει την αξία του αλλά και την ευθύνη του ως υποκειμένου της ιστορίας».
Οι εκλεκτοί πρόγονοί μας, επώνυμοι και ανώνυμοι, που πραγματοποίησαν την παλιγγενεσία, εβίωσαν την Ελευθερία, είτε με τη ζωή, είτε με τον θάνατο και έγιναν οι ίδιοι Ιδέες - πρότυπα. Πρέπει να κρατούμε ζωντανή τη μνήμη τους και το δίδαγμά τους.
