Ο Αγώνας του Ανθρώπου για αξιοπρέπεια

Από τον Γεώργιο Ν. Ξενόφο

Ο όρος αξιοπρέπεια είναι μια «ομπρέλα» που περικλείει κάτω από την πλατιά σκιά της έναν αριθμό κατανοητών περιεχομένων. Πρώτον, σημαίνει την ουσιαστική εσωτερική αξία του ανθρώπου. Δεύτερον, δείχνει πώς αισθάνεται ο άνθρωπος για τον εαυτό του (αυτό δεν

είναι αναγκαστικά και συνώνυμο με την εσωτερική αξία). Ο άνθρωπος έχει κάθε λόγο να αισθάνεται την αξία του, τη σημασία του, την παραδοχή και αναγνώρισή του στον κόσμο. Αν εξετάσουμε πώς αισθάνεται ο άνθρωπος για τον εαυτό του, πολύ απίθανο να έχει εσωτερική αξία και να μην αισθάνεται ότι αξίζει. Και τρίτον, η αξιοπρέπεια εξετάζεται ως ιδιότητα που αποδίδεται στον άνθρωπο (απονέμεται από τους συνανθρώπους του). Η γλώσσα της αξιοπρέπειας περιέχει πολλές έννοιες, που χρησιμοποιούνται ως συνώνυμες ή ταυτόσημες, για να περιγράψουν το κατ’ εξοχήν περιεχόμενο του ανθρώπου με ανώτερη, αισθητή και επιβεβαιωμένη αξία. Η ευγένεια ήθους είναι ηθική αρετή, είναι λαμπρότης, μεγαλοσύνη, επιβλητικότης, τιμή, αγάπη, παραδοχή, ελευθερία, ολοκλήρωση, αξία. Η λέξη «αξία» έχει διάφορες έννοιες.
Ο Ξενοφών πραγματεύεται για την αξία χρήματος στα έργα του «Κύρου Παιδεία» και «Οικονομικός». Ο Πλάτων στους «Νόμους» και ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» ομιλούν περί αξίας και τιμής. Η υγεία ως ζωτική αξία. Η φρόνηση που συνδυάζει τη θεωρητική γνώση και την πρακτική σύνεση. Το ηθικό αγαθό με την υπερβατικότητα της ιδέας του Θεού κατά τον Αριστοτέλη στα «Ηθικά Ευδήμεια». Ο άνθρωπος ως η κατ’ εξοχήν αξία (και αυτό είναι το θέμα μας) με το αξιότερο γνώρισμά του που είναι ο νους και η ενέργεια, που είναι πηγή της ευδαιμονίας του. Η ευδαιμονία είναι η τελειοποίηση του νου του, που αποτελεί τον πυρήνα της προσωπικότητάς του. Η ουσία της ηθικής αρετής συνίσταται στην τήρηση του μέτρου, στη «μεσότητα». Την έννοια της «μεσότητας» εφαρμόζει ο Αριστοτέλης σε όλα τα πεδία της ζωής τού ανθρώπου. Το κοινωνικό πρόβλημα ο Αριστοτέλης το βλέπει ως πρόβλημα ηθικό. Ζητεί ενιαία παιδεία. Ο πολίτης εντάσσεται στην πολιτική κοινότητα χωρίς να χάνει την προσωπικότητά του. Οι αξίες της παλαιάς ηθικής, το Σωκρατικό πνεύμα, η αυτάρκεια της αρετής, η Πλατωνική ηθική αξιολογία, όλα αυτά συγχωνεύονται από τον Αριστοτέλη σ’ ένα σύστημα αξιών που τόσο με τους εννοιολογικούς ορισμούς, όσο και με τον πλούτο των αξιών προσδιόρισε επί αιώνες την πορεία του ηθικού στοχασμού.
Η φιλοσοφία των αξιών αρχίζει από τον Kant μ’ όλο που ο ίδιος μιλάει για «σκοπούς». Ήδη ο Αριστοτέλης στο έργο του «Ηθικά Νικομάχεια» λέει ότι κάθε θεωρητική και πρακτική ενέργεια του ανθρώπου κατατείνει προς ένα «τέλος», έναν «σκοπό». Εκείνο όμως που ενδιαφέρει τον Αριστοτέλη είναι το περιεχόμενο του σκοπού που είναι αγαθό και αναφέρεται στην ευδαιμονία. Σημαντική υπήρξε η συμβολή του B.H. Lotze (19ος αιώνας) στο πρόβλημα των αξιών.
Στο έργο του ο «Μικρόκοσμος» (3 τόμοι) έθεσε το ερώτημα: «Ποια είναι η θέση του ανθρώπου στο σύμπαν»; Ο Lotze είπε ότι οι ιδέες εκφράζουν το αληθές ον κι έχουν καθολική κι ανεξάρτητη ισχύ πέραν χώρου και χρόνου. Η φιλοσοφία του αφήνει χώρο για τον Παντοδύναμο Θεό. Την έννοια του απολύτου πνεύματος, τον Θεό, τη δέχεται ως προσωπικότητα που είναι ζώσα αγάπη, και το ηθικό ιδεώδες. Και τελειώνει σε μια πλατωνική-χριστιανική Μεταφυσική με τις λέξεις «ο Θεός γνωρίζει τούτο καλύτερα». Υπάρχει ασφαλώς και η «διαβάθμιση των αξιών» από ξένους φιλοσόφους (τον περασμένο αιώνα) -που σκόπιμα προσπερνάμε την αναφορά τους, για λόγους στενότητας χώρου της εφημερίδας μας- κι επιβάλλεται ν’ ακούσουμε τι λέει για τις αξίες ο Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, ο φιλόσοφος του Νεότερου Ελληνισμού.
«Ο άνθρωπος» σαν απόλυτη αξία είναι σ’ όλες τις προσπάθειές του δημιουργός κι εκφραστής της ελευθερίας και της αξιοπρέπειάς του. «Ο άνθρωπος ξεχωρίζει από όλα τα αντικείμενα και πλάσματα ως πνεύμα συνειδέναι» μας λέει ο Ι. Θεοδωρακόπουλος. «Το πνεύμα είναι γίγνεσθαι, αυτενεργός κίνηση, αυτοσυνείδηση. Μέσα στην αυτοσυνειδησία του πνεύματος πάλι αποκαλύπτεται η αληθινή ουσία του ανθρώπου, ο τελικός του σκοπός. Κι ο τελικός σκοπός του ανθρώπου δεν είναι μόνο το να γνωρίσει τον κόσμο του πνεύματος και των αξιών, αποτελείται από τα πνευματικά δημιουργήματα: το δίκαιο, την τέχνη, την πολιτεία, την επιστήμη, τη Θρησκεία, τη φιλοσοφία, την οικονομική και πνευματική πραγματικότητα». Κάνει αρχικό διαχωρισμό γνώσεως και βουλήσεως. Με τη γνώση σώζει ο άνθρωπος λογικά τα φαινόμενα και τα πράγματα. Με τη βούλησή του πάλι ο άνθρωπος ανακαλύπτει τον κόσμο των «ηθικών αξιών» που είναι νέος κόσμος και μ’ αυτό ξεπερνά ή αναιρεί, κατά τον Έγελο, την απλή φυσικότητά του. Στην «Εισαγωγή στον Πλάτωνα» λέγει ο Ι. Θεοδωρακόπουλος: «Η ψυχή αποκαλύπτει την εσωτερικότητά της με τους αντικειμενικούς σκοπούς του πνεύματος. Στην έννοια του σκοπού συνδέεται θετικά και η πράξη και εντάσσεται και η κατ’ αξίαν ανθρώπινη συμπεριφορά και η αξιοπρέπεια.
Το ηθικό πρόβλημα τίθεται από τη νόηση του ανθρώπου, προβάλλει στη ζωή αιτήματα, τα οποία όταν εκπληρωθούν η ζωή του ανθρώπου προχωράει πέραν από τη φυσική του κατάσταση και δημιουργεί έναν κόσμο αξιών που υψώνουν τον άνθρωπο στην αξιοπρέπεια και την ελευθερία του».
Η τελευταία γενική θεώρηση του προβλήματος των αξιών από τη φιλοσοφική σκοπιά του (Ι. Θ.) πλουτίζει πολύ τη μάθηση. Λέει: Η θεωρία των Αξιών έδειξε ότι το νόημα του ανθρώπου έγκειται εις το να πραγματοποιεί αξίες. Δεν είναι η φύσις αλλά ο πολιτισμός η σφαίρα εκείνη όπου πραγματοποιούνται και ισχύουν οι αξίες. Ο πολιτισμός είναι ως σύνολο ένα αγαθό κι ως αγαθό είναι συνυφασμένο με αξίες, με το σύστημα αξιών και μέσα σ’ αυτό διαρρέει η ζωή του ανθρώπου.