έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα τον 21ο αιώνα. Ο αριθμός των θανάτων εξαιτίας της νόσου έχει ξεπεράσει το μισό εκατομμύριο και συνεχώς αυξάνεται τη στιγμή που ολόκληρη η επιστημονική κοινότητα παλεύει για την όσο το δυνατόν ταχύτερη ανακάλυψη του εμβολίου. Παράλληλα, η παγκόσμια οικονομία σημειώνει διαρκή ύφεση, οι εμπορικές και πολιτικές σχέσεις μεταξύ των κρατών δοκιμάζονται και οι προβλέψεις για το μέλλον είναι δυσοίωνες: γίνεται λόγος για αύξηση ανεργίας, μείωση κρατικών εσόδων και περιορισμός επιχειρηματικότητας.
Μέσα σε όλη αυτήν την κατάσταση αβεβαιότητας και ανησυχίας, ο κορονοϊός, ο Covid-19 όπως πλέον μας είναι γνωστός, έχει μεταβάλει τις κοινωνικές δομές και τον παραδοσιακό τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας του κράτους, επιφέροντας παράλληλα νέες προκλήσεις. Αναφέρουμε ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα:
- Στον τομέα της εκπαίδευσης, η διαδικτυακή μάθηση πλέον συνιστά καθημερινή πραγματικότητα. Η εκπαιδευτική διαδικασία συντελείται χάρη στην τεχνολογία και η διά ζώσης εκπαίδευση, στο φυσικό περιβάλλον έχει ανασταλεί για σκοπούς προστασίας της δημόσιας υγείας.
- Οι συναλλαγές των πολιτών με τη διοίκηση πραγματοποιούνται όλο και περισσότερο διαδικτυακά. Η ψηφιοποίηση των δημόσιων υπηρεσιών και η ηλεκτρονική διακυβέρνηση προτάσσονται στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή.
- Στον τομέα της δημόσιας υγείας επιδιώκεται όλο και περισσότερο η αξιοποίηση των τεχνολογικών εφαρμογών και της πληροφορικής επιστήμης για σκοπούς πρόληψης και αποτροπής εξάπλωσης της νόσου, όπως για ιχνηλάτηση επαφών και εντοπισμό πιθανών κρουσμάτων.
- Στον τομέα του τουρισμού, για την πραγματοποίηση αεροπορικών ταξιδιών απαιτείται η προηγούμενη συμπλήρωση -ηλεκτρονικά- εντύπου, όπου ο ταξιδιώτης θα παρέχει αρκετές προσωπικές πληροφορίες ώστε να προφυλαχθεί αποτελεσματικά και έγκαιρα η δημόσια υγεία.
- Στα ξενοδοχεία επίσης, απαιτείται η παροχή εξίσου σημαντικού όγκου πληροφοριών του επισκέπτη για αντίστοιχο σκοπό.
Στο επίκεντρο όλων των πρόσφατων εξελίξεων βρίσκονται τα προσωπικά δεδομένα. Σε όλες τις ανωτέρω περιπτώσεις, προσωπικά στοιχεία και πληροφορίες διαμοιράζονται ευρέως με γνώμονα την εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος. Ωστόσο, πόσο σίγουροι και βέβαιοι είμαστε για την ασφαλή προστασία τους; Άραγε γνωρίζουμε ποιος τα χειρίζεται, πού αποθηκεύονται και για πόσο χρόνο; Μπορεί η προστασία της δημόσιας υγείας να λειτουργεί πάντα ως πρόσχημα και επιχείρημα για την ανεξέλεγκτη συλλογή και επεξεργασία προσωπικών δεδομένων; Για παράδειγμα, στην εκπαίδευση, πόσο ασφαλής για την ιδιωτικότητά μας είναι η χρήση κάμερας κατά τη μαθησιακή διαδικασία; Είναι νωπές οι αντιδράσεις μεγάλης μερίδας εκπαιδευτικών στο εν λόγω ζήτημα και οι συστάσεις της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων που ουσιαστικά ανάγκασαν την Υπουργό Παιδείας να άρει τις προβλέψεις για τη βιντεοσκόπηση των μαθημάτων. Επιπλέον, πώς διασφαλίζεται η αξιόπιστη φύλαξη των προσωπικών μας δεδομένων και με ποιον τρόπο μπορούμε να έχουμε πρόσβαση σε αυτά;
Τα ερωτήματα και οι ανησυχίες είναι εύλογα και αποκτούν ξεχωριστή βαρύτητα, ιδιαίτερα σήμερα όπου η τεχνολογία όχι μόνο προσφέρεται αλλά και επιβάλλεται να είναι αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς μας. Η ευρωπαϊκή νομοθεσία για τα προσωπικά δεδομένα (Κανονισμός 2016/679, γνωστός ευρέως με το αγγλικό ακρωνύμιο GDPR-General Data Protection Regulation) ισχύει σε όλα τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης από τις 25 Μαΐου 2018 και εφαρμόζεται αυτομάτως και χωρίς περιορισμούς. Προβλέπει ένα ολοκληρωμένο ρυθμιστικό πλαίσιο επεξεργασίας τους, ενώ ταυτόχρονα οι κυρώσεις και τα χρηματικά ποσά για παραβάσεις διατάξεών του είναι εξόχως υψηλά. Μετά από μια περίοδο «χάριτος» και προσαρμογής στις νέες απαιτήσεις, πλέον δεν δικαιολογείται οποιαδήποτε αμέλεια. Χαρακτηριστικό είναι ότι η Ισπανική Αρχή προστασίας δεδομένων επέβαλε πρόσφατα πρόστιμο 30.000 ευρώ σε εταιρεία για αθέτηση συγκεκριμένης υποχρέωσης βάσει του Κανονισμού. Στη Γερμανία, εξίσου βαρύ ήταν το πρόστιμο σε τράπεζα, ενώ σε Γαλλία και Κύπρο επιβλήθηκαν αυστηρές χρηματικές κυρώσεις σε εκπαιδευτικά ιδρύματα και εταιρείες για προσβολή προσωπικών δεδομένων.
Εντούτοις, στη χώρα μας παρατηρείται μια χαρακτηριστική αδράνεια και αμέλεια ως προς τη συμμόρφωση με την ευρωπαϊκή νομοθεσία, παρόλο που ο σχετικός προσαρμοστικός νόμος για τα προσωπικά δεδομένα συμπληρώνει ήδη ένα έτος (από το 2019). Αξίζει να σημειωθεί πως παρόλη την επιβαρυντική αδράνεια σε νομοθετικό επίπεδο, η ευρωπαϊκή νομοθεσία ισχύει, όπως προαναφέρθη, από το 2018, χωρίς να απαιτείται οποιαδήποτε εθνική νομοθετική ρύθμιση αφομοίωσης από τα κράτη-μέλη. Συνακόλουθα, σύμφωνα με επίσημες έρευνες, ένας πολύ μεγάλος αριθμός επιχειρήσεων και οργανισμών τόσο του δημοσίου όσο και του ιδιωτικού τομέα, εξακολουθεί να βρίσκεται εκτός πλαισίου συμμόρφωσης προς τον ευρωπαϊκό Κανονισμό. Εταιρείες, ξενοδοχεία, εκπαιδευτικά ιδρύματα, μονάδες υγείας, τράπεζες αλλά και κρατικές υπηρεσίες δείχνουν σε πάρα πολλές περιπτώσεις, χαρακτηριστική απροθυμία συμμόρφωσης και υπακοής. Αυτή η διαπίστωση προσκρούει αντιστρόφως ανάλογα στις συνεχείς οδηγίες και συστάσεις της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων, η οποία, αν και δειλά αρχικά, ήδη έχει τιμωρήσει με αυστηρές χρηματικές ποινές παραβάτες της νομοθεσίας. Πλέον, τα παράπονα και οι καταγγελίες ενώπιον της Αρχής για περιπτώσεις παράβασης της νομοθεσίας έχουν πολλαπλασιαστεί και είναι βέβαιο πως θα επιβληθούν αυστηρές χρηματικές ποινές.
Ιδιαίτερα την εποχή του κορονοϊού όπου τα προσωπικά μας δεδομένα κυκλοφορούν ευρέως και ποικιλοτρόπως, επιβάλλεται η εναρμόνιση όλων όσων τα επεξεργάζονται με τις εθνικές και ευρωπαϊκές νομοθετικές διατάξεις. Τη στιγμή μάλιστα που, όπως διαφαίνεται, θα εντατικοποιηθεί η χρήση τεχνολογικών μέσων και πάρα πολλές δραστηριότητες θα συντελούνται ηλεκτρονικά, τα προσωπικά δεδομένα θα εξαπλώνονται ραγδαία. Ο πολίτης θα πρέπει να αισθάνεται ασφαλής και προστατευμένος για τον διαμοιρασμό αυτών των πληροφοριών, διαφορετικά ζημιώνεται όχι μόνο ο ίδιος αλλά και η αξιοπιστία των φορέων που επεξεργάζονται τα προσωπικά του δεδομένα, οι οποίοι, σε διαφορετική περίπτωση, καλούνται να πληρώσουν υπέρογκα χρηματικά ποσά.
Η πανδημία του κορονοϊού αναμφίβολα μας δίδαξε πολλά σε όλους τους τομείς και επιφέρει νέες προκλήσεις και απαιτήσεις. Ας αποτελέσει, έστω και τώρα, την αφορμή για τη συμμόρφωση στις νομοθετικές ρυθμίσεις. Τα προσωπικά δεδομένα πλέον δεν είναι και δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως ένα ζήτημα «ξένο» και άγνωστο προς εμάς. Αντίθετα, είναι μια υπόθεση που αφορά όλους μας...
Από τον Κωνσταντίνο Κουρούπη, επίκουρο καθηγητή Ευρωπαϊκού Δικαίου και Δικαίου Προσωπικών Δεδομένων του Τμήματος Νομικής Πανεπιστημίου Frederick στην Κύπρο
