Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό, προκειμένου να επιτευχθεί η αυτοπραγμάτωση θα πρέπει το άτομο να ανακαλύψει τις πνευματικές, ψυχικές και σωματικές του δυνατότητες και στη συνέχεια να τις εξελίξει στο μέγιστο δυνατό βαθμό.
Προτού προχωρήσουμε στην όποια περαιτέρω ανάλυση, θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι ο τίτλος από μόνος του δημιουργεί μια αντίφαση. Πώς δηλαδή μπορεί μια βιωματική κατάσταση, αυτή της αυτοπραγμάτωσης, να αποτελεί ταυτόχρονα αποτέλεσμα αλλά και προϋπόθεση του ίδιου αγαθού, αυτού δηλαδή της ατομικής ελευθερίας.
Για να προλάβω τις εντυπώσεις οφείλω μια διευκρίνιση. Ο όρος ατομική ελευθερία δεν δηλώνει το ίδιο ακριβώς αγαθό στη φράση του τίτλου. Στην πρώτη περίπτωση, σε εκείνη δηλαδή που προσδιορίζει την αυτοπραγμάτωση ως αποτέλεσμα της ατομικής ελευθερίας, ο όρος ατομική ελευθερία χρησιμοποιείται για να δηλώσει το σύνολο των δυνατοτήτων και ευκαιριών το οποίο δίνει το κοινωνικό περιβάλλον στο ίδιο το άτομο κατά πρώτο λόγο να ανακαλύψει τις πνευματικές, ψυχικές και σωματικές του δυνατότητες. Αυτού του είδους η ελευθερία, προέρχεται από τις δομές της κοινωνίας που ζει το άτομο. Οι συνιστώσες της είναι διαφορετικές και ιδιαίτερα σημαντικές. Συγκεκριμένα είναι η οικογενειακή ελευθερία ως περιβάλλον υγιούς ανάπτυξης του ανθρώπου, η παιδεία ως σύνολο ενεργειών που αναπτύσσουν σύμμετρα την προσωπικότητα, η θρησκευτική ελευθερία αλλά και η οικονομική ελευθερία. Τέλος δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε την πολιτική ελευθερία, ως σημαντικό παράγοντα προσδιορισμού της πορείας ζωής του ατόμου και των δυνατοτήτων πλήρωσης των προσδοκιών του.
Είναι προφανές ότι κατά τη διάρκεια του βίου, η διαδικασία της αυτοπραγμάτωσης είναι συνισταμένη των δυνατοτήτων ελευθερίας που του δίνεται σε καθένα από τους παραπάνω τομείς. Έχουν γραφτεί πάρα πολλά και από πολλούς για το πώς κάθε μορφή ελευθερίας που αναφέρθηκε στην προηγούμενη παράγραφο επηρεάζει άμεσα την πορεία αυτοπραγμάτωσης του ατόμου. Αρκεί να ανατρέξει κανείς στον ορισμό της αυτοπραγμάτωσης και εύκολα θα διαπιστώσει πως η οικογένεια, η παιδεία, η θρησκεία, η οικονομική και πολιτική ελευθερία όταν λείψουν ως μορφές ελευθερίας από τη ζωή του ατόμου του στερούν τη δυνατότητα περαιτέρω ανάπτυξής του. Αβίαστα λοιπόν προκύπτει η σχέση αιτίου-αιτιατού μεταξύ της ατομικής ελευθερίας ως κοινωνικό αγαθό και της προσωπικής αυτοπραγμάτωσης.
Για ποια όμως μορφή ελευθερίας αποτελεί η αυτοπραγμάτωση προϋπόθεση; Ενώ στην προηγούμενη παράγραφο διαπραγματευτήκαμε τη σχέση της με την κοινωνική διάσταση της ελευθερίας και την προσδιορίσαμε ως αποτέλεσμά της, με τη συμπληρωματική της διάσταση η αυτοπραγμάτωση αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για την επίτευξη της ατομικής ελευθερίας. Για να το κατανοήσουμε αυτό αρκεί να συμφωνήσουμε πως η έλλειψη της αυτοπραγμάτωσης στερεί από το άτομο τη δυνατότητα να πραγματοποιήσει τις ψυχικές, σωματικές και πνευματικές του δυνατότητες. Επομένως, το ισοδύναμο ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί είναι το κατά πόσο ένα άτομο που δεν έχει πετύχει την πραγματοποίηση των παραπάνω είναι δια βίου ελεύθερο. Η απάντηση είναι μάλλον προφανής. Στην περίπτωση που συμβαίνει κάτι τέτοιο, ο καθένας μας είναι δέσμιος των ανεκπλήρωτων πόθων του καθώς μέσα του ζει ένας εγκλωβισμένος δεύτερος εαυτός. Οι εσωτερικές αντιφάσεις, όσο και να απωθούνται στο υποσυνείδητο από την καθημερινότητα του βίου, δεν παύουν να οδηγούν σε συγκρούσεις του ατόμου με τον κοινωνικό του περίγυρο, εμποδίζοντάς του να ασκήσει το ρόλο που μπορεί στην κοινωνική ομάδα της οποίας αποτελεί μέλος. Η αδυναμία της αυτοπραγμάτωσης οδηγεί τελικά το άτομο στο συμβιβασμό και μακροπρόθεσμα στη δυστυχία στερώντας του τη δυνατότητα της απόκτησης της προσωπικής του ελευθερίας.
Για να αποφευχθούν τέτοιου είδους αποτελέσματα, είναι κοινωνικό και πολιτειακό χρέος να υπάρχουν οι δυνατότητες που να βοηθούν τον καθένα μας να οδηγηθεί με συνέπεια προς την αυτοπραγμάτωσή του. Μέχρι και την εφηβική ηλικία το βάρος αυτό πέφτει στη σχολική εκπαίδευση. Κύριο μέλημα ο προσδιορισμός των συνιστωσών της αυτοπραγμάτωσης και η ατομική τους εξειδίκευση. Με άλλα λόγια, κύριο μέλημα της εκπαίδευσης, δεν πρέπει να είναι η επιτυχής επαγγελματική τους αποκατάσταση, αλλά η υποβοήθησή τους στο να ανακαλύψουν και να καλλιεργήσουν τις ψυχικές, σωματικές και πνευματικές τους δυνατότητες. Θέλει μεγάλη συζήτηση το κατά πόσο το σημερινό εκπαιδευτικό μας σύστημα έχει προσανατολιστεί προς αυτό το στόχο. Μετά το πέρας της εκπαίδευσης, συνέχεια έχει για τον καθένα μας η καθημερινότητα και ο σκληρός βιοπορισμός. Η σκυτάλη πλέον μεταφέρεται στις κοινωνικές δομές της πολιτείας μας. Πολιτεία, Εκκλησία, Πανεπιστήμια, Τοπική Αυτοδιοίκηση έχουν χρέος να βοηθήσουν την ατομική πορεία του καθενός από εμάς προς την αυτοπραγμάτωσή του μέσα από οργανωμένες ενέργειες προσβάσιμες σε όλους και σχεδιασμένες για όλους. Δεν είναι απλό, εύκολο ή και ανέξοδο να γίνει κάτι τέτοιο, αλλά σίγουρα πρέπει να κινηθούμε άμεσα προς αυτή την κατεύθυνση, χωρίς να καθυστερούμε. Μπορεί να ακούγεται ουτοπικό, αλλά δεν θα μπορούσα να φανταστώ έναν πιο σοβαρό λόγο ύπαρξης των κοινωνιών μας μετά από τόσα χρόνια ιστορίας και πολιτισμού του ανθρώπινου είδους.
Από τον Διαμαντή Κωτούλα
