Ένα από τα ωραιότερα αρχοντικά τα οποία στόλισαν τη Λάρισα από τα τέλη του 19ου αιώνα και δεν υπάρχουν πια ήταν και το σπουδαίο νεοκλασικό αρχοντικό του Παύλου Στεφάνοβικ-Σκυλίτση. Βρισκόταν στην αρχή της οδού Παπακυριαζή, γωνία με την 28ηςΟκτωβρίου (τότε Κοραή) και η πρόσοψή του είχε προσανατολισμό προς την Παπακυριαζή. Σήμερα στη θέση του βρίσκεται το στρατιωτικό πρατήριο και ένας μεγάλος ακάλυπτος χώρος. Αρχιτεκτονικά είχε την ομορφιά και την χάρη που κατείχε το γνωστό αρχοντικό του Κωνσταντίνου Σκαλιώρα, το οποίο βρισκόταν στη γωνία των οδών Ρούσβελτ και Πατρόκλου. Δυστυχώς όμως, παρ’ όλες τις προσπάθειες δεν εντοπίσθηκε κάποια φωτογραφία ή σχέδιό του. Αν κάποιος από τους αναγνώστες διαθέτει φωτογραφία της κατοικίας Στεφάνοβικ, με μεγάλη ευχαρίστηση θα τη δημοσιεύαμε.
Ο Παύλος Στεφάνοβικ-Σκυλίτσης (1842-1901) ήταν ο μικρότερος από τους τρεις επιζήσαντες γιούς του Ζαννή Στεφάνοβικ-Σκυλίτση (Χίος 1806-Κωνσταντινούπολη 1886)[1]. Γεννήθηκε και έζησε στην Κωνσταντινούπολη. Λίγους μήνες πριν την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας στο ελληνικό βασίλειο, ο Παύλος Στεφάνοβικ αγόρασε από την οθωμανική κυβέρνηση αγροτική έκταση περίπου 600.000 στρεμμάτων στην περιοχή του θεσσαλικού κάμπου [2].Σε μία απ’ αυτές τις ιδιοκτησίες του περιλαμβάνονταν και ο οικισμός Χατζήμισι, το σημερινό Στεφανοβίκειο, που πήρε το όνομα του από τον ιδιοκτήτη της περιοχής. Όπως αναφέρουν παλιοί κάτοικοι του χωριού, η μητέρα του Παύλου Στεφάνοβικ,η Ελένη Μαχαίρα, ήταν αυτή που τον παρότρυνε να παραχωρήσει χωρίς αντάλλαγμα την έκταση στους κατοίκους του Στεφανοβικείου. Και πράγματι ο Στεφάνοβικ δώρισε στο Ελληνικό Δημόσιο την έκταση, σ' αναγνώριση δε αυτής της προσφοράς του, δόθηκε απ' τους κατοίκους το όνομα του στο χωριό. Εκτός πολλών άλλων δωρεών του, προσέφερε σημαντικό ποσό για την ανοικοδόμηση της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, η οποία είχε καταστραφεί από ισχυρό σεισμό. Όσοι επισκέφθηκαν το νησί της Χάλκης και ξεναγήθηκαν στους χώρους της Σχολής θα παρατήρησαν τα πορτραίτα του μεγάλου ευεργέτη της Σχολής Παύλου Στεφάνοβικ, τα οποία είναι αναρτημένα στην μεγάλη αίθουσα των δεξιώσεων[3].
Εκπρόσωπο και διευθυντή της απέραντης κτηματικής περιουσίας του στη Θεσσαλία (τσιφλίκια) ο Στεφάνοβικ- Σκυλίτσης διόρισε τον Κωνσταντινουπολίτη Κωνσταντίνο Αναστασιάδη, που είχε έδρα τη Λάρισα. Ο τελευταίος ήταν ένα καλόκαρδος, ευγενικός και εγκυκλοπαιδικά μορφωμένος άνθρωπος, ο οποίος συγχρωτίσθηκε με την τοπική κοινωνία, πολιτεύθηκε και το 1896 διαδέχθηκε στη δημαρχία τον αιφνιδίως αποθανόντα Αχιλλέα Λογιωτάτου. Με την κατάληψη της Λάρισας από τους Τούρκους τον Απρίλιο του 1897 κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου, εγκατέλειψε την πόλη ως δήμαρχος, όπως όλοι σχεδόν οι Έλληνες κάτοικοί της.
Τον Απρίλιο του 1900 ο Στεφάνοβικ επισκέφθηκε τη Λάρισα και τις περιοχές στις οποίες είχε τις τεράστιες κτηματικές εκτάσεις, όπου και παρέμεινε για λίγες ημέρες. Οι εφημερίδες της περιόδου εκείνης αναφέρουν ότι κατά την παραμονή του έκανε πολλές αγαθοεργίες. Ήταν εξ άλλου γνωστές οι ευεργεσίες του προς το οικουμενικό πατριαρχείο και την χριστιανική κοινότητα της Πόλης, τη Χίο απ’ όπου ήταν η καταγωγή του πατέρα του και σε ιδρύματα των Αθηνών. Στη Λάρισα προσέφερε σημαντικά χρηματικά ποσά στο «Κουτλιμπάνειο» Δημοτικό Νοσοκομείο, στους τρεις κεντρικούς ναούς της πόλης[4], σε σχολεία και σε απόρους[5]. Κατά τη διάρκεια της ολιγοήμερης παραμονής του διέμενε στο ιδιόκτητο επιβλητικό νεοκλασικό αρχοντικό του της οδού Παπακυριαζή που είχε φροντίσει να κτίσει αμέσως μετά την απελευθέρωση της Λάρισας από τους Τούρκους.
Ο Παύλος ή Παυλής Στεφάνοβικ-Σκυλίτσης πέθανε το 1901 στην Κωνσταντινούπολη σε ηλικία 59 ετών, χωρίς να δημιουργήσει οικογένεια. Στις 5 Σεπτεμβρίου του 1901, δημοσιεύτηκε στην Κωνσταντινούπολη η διαθήκη του. Με αυτήν - όπως γράφει η εφημερίδα «Θεσσαλία» του Βόλου - εκτός των λοιπών μεγάλων δωρεών του προς το Γένος, δώρισε στην Ελλάδα πολλά κτήματά του, με την υποχρέωση όμως «…ίνα τα εκ τούτων εισοδήματα αποδίδονται εις το Οικουμενικόν Πατριαρχείον όπως διαθέτει ταύτα υπέρ της ανορθώσεως του εν τω υποδούλω Ελληνισμώ Ορθοδόξου Κλήρου». Μεγάλο τμήμα της περιουσίας του κληρονόμησε και ο αδελφός του Ιωάννης (1840-1908), ο οποίος ζούσε στο Λονδίνο[6] όπου διαχειρίζονταν τις οικογενειακές επιχειρήσεις στην Ευρώπη. Πούλησε σε πολύ χαμηλή τιμή στο ελληνικό δημόσιο όλα τα στεφανοβίκεια κτήματα στην περιοχή της Θεσσαλίας, με σκοπό να διανεμηθούν στους ακτήμονες αγρότες.
Επειδή ο ιδιοκτήτης του αρχοντικού Παύλος Στεφάνοβικ δεν διέμενε καθόλου σ’ αυτό (είδαμε ότι ήλθε μόνον μια φορά και για λίγες ημέρες το 1901), μέχρι το 1913 κατέλυε ο διάδοχος Κωνσταντίνος κάθε φορά που βρισκόταν στη Λάρισα. Αυτό συνέβαινε κυρίως Σεπτέμβριο με Οκτώβριο κάθε χρόνο. Καθώς ο διάδοχος ήταν αρχηγός των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, όταν το Φθινόπωρο γίνονταν τα μεγάλα γυμνάσια του ελληνικού στρατού στην περιοχή μας, ήταν πάντοτε παρών[7]. Όταν αργότερα έγινε βασιλιάς (1913), στο κτίριο Στεφάνοβικ στεγάσθηκαν οι υπηρεσίες της Ιης Μεραρχίας. Στη συνέχεια φιλοξένησε κατά καιρούς και διάφορες δικαστικές υπηρεσίες. Από τις συμφορές του 1941 που έπληξαν τη Λάρισα επιβίωσε οικοδομικά με κάποια τραύματα, αλλά μεταπολεμικά αφού λειτούργησε για κάποιο διάστημα, τη δεκαετία του 1950 κατεδαφίσθηκε και ο τεράστιος χώρος του παραμένει όπως τον περιγράψαμε στην αρχή. Αρχιτεκτονικά όπως αναφέρθηκε, είχε πολλές ομοιότητες με το κτίριο Σκαλιώρα, αλλά οι περιγραφές που έχουμε συγκεντρώσει από παλιούς Λαρισαίους δεν προχωρούν σε λεπτομέρειες ώστε να το περιγράψουμε.
Η εικόνα που συνοδεύει το σημερινό κείμενο είναι του παλιού φωτογράφου της Λάρισας Γεράσιμου Δαφνόπουλου και αλιεύθηκε από το φωτογραφικό αρχείο του Ε.Λ.Ι.Α./Μ.Ι.Ε.Τ. (Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας). Σύμφωνα με τη χειρόγραφη σημείωση επάνω στη φωτογραφία «Λάρισα 13 Μαΐου 1916, προ της θύρας της Ιης Μεραρχίας», αυτή είναι τραβηγμένη στην είσοδο του κτιρίου της Ιης Μεραρχίας, η οποία όπως περιγράφηκε, στεγαζόταν τότε στο αρχοντικό Στεφάνοβικ. Παριστάνει τον βασιλιά Κωνσταντίνο με δύο υπασπιστές του μπροστά στα σκαλοπάτια του πρώτου ορόφου του κτιρίου, ανάμεσα σε δύο διακοσμητικές κόγχες εκατέρωθεν της εισόδου.
[1]. Ο Ζαννής Στεφάνοβικ-Σκυλίτσης ήταν Έλληνας τραπεζίτης και εθνικός ευεργέτης.Υπήρξε ο ιδρυτής του εμπορικού οίκου Στεφάνοβικ-Σκυλίτζη στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος αναδείχθηκε σε έναν από τους ισχυρότερους, με δράση από το Λονδίνο μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα. Ο Ζαννής απέκτησε οκτώ παιδιά από τα οποία επιβίωσαν μόνον τρία αγόρια, τα οποία και τον διαδέχθηκαν. Ο Δημήτριος (1839-1893), ο Ιωάννης (1840-1908) και ο Παύλος (1842-1901).
[2].Μετά την απελευθέρωση το 1881, λέγεται ότι είχε κερδίσει στα χαρτιά στην Κωσταντινούπολη, ολόκληρη την παρακάρλια περιοχή 44.000 στρεμμάτων από τον Τούρκο ιδιοκτήτη που την κατείχε Την άλλη του περιουσία σ' ολόκληρη τη Θεσσαλία, ο Στεφάνοβικ την είχε αποκτήσει δανείζοντας χρήματα σε μπέηδες
[3]. Το σημερινό κτίριο της περίφημης Θεολογικής Σχολής της Χάλκης είναι σχεδόν αποκλειστικό δημιούργημα του Παύλου Στεφάνοβικ. Αυτός ανέλαβε το σύνολο της δαπάνης για την κατασκευή της το 1896. Είναι χαρακτηριστική η απάντησή του προς την έκκληση του Οικουμενικού Πατριάρχη Ανθίμου του Ζ΄ στις 25 Φεβρουαρίου του 1895: «..αναδέχομαι την υλικήν δαπάνην της οικοδομής επί μόνω τω όρω ότι ουδεμία ειδική μνεία του ονόματός μου ως ιδρυτού γενήσεται».
[4]. Κεντρικοί ναοί θα πρέπει να ήταν την περίοδο εκείνη ο Άγ. Αχίλλιος, ο Άγ. Νικόλαος και οι 40 Μάρτυρες ή η Ζωοδόχος Πηγή στα Ταμπάκικα. Ο Αγ. Αθανάσιος και ο Άγ. Κωνσταντίνος ήταν ακόμα συνοικιακοί και μικροί, ο δε Άγ. Χαράλαμπος είχε πρόσφατα καταστραφεί από τους Τούρκους κατά τον «ατυχή» πόλεμοτου 1897.
[5]. Καταραχιάς Κωνσταντίνος, Ο εθνικός ευεργέτης Παύλος Στεφάνοβικ-Σκυλίτσης (1843-1901) και τα τσφλίκια του στη Θεσσαλία, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 60ος (2011) σελ. 408-414.
[6]. Κόρη του Ιωάννη Σκυλίτση ήταν η Έλενα Σκυλίτση- Στεφάνοβικ, η οποία το 1921 παντρεύτηκε στην Αγγλία τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
[7]. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας το 1881 και κυρίως μετά την απομάκρυνση των Τούρκων το 1898 από την προσωρινή κατάληψη της Λάρισας, τα μέλη της βασιλικής οικογένειας κατά την παραμονή τους στην πόλη μας κατέλυαν στα καλύτερα οικήματα. Ο βασιλιάς Γεώργιος στα ανάκτορα που είχε αγοράσει από τον Χουσνή μπέη, στη σημερινή περιοχή του Δημοτικού Ωδείου, ο διάδοχος Κωνσταντίνος στο αρχοντικό του Στεφάνοβικ και ο πρίγκιπας Ανδρέας, που ήταν αξιωματικός στο Σύνταγμα Ιππικού που είχε έδρα τη Λάρισα, στο αρχοντικό Σκαλιώρα.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
