-Ο Κωνσταντίνος Κούμας στη δωδεκάτομη «Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων», τοποθέτησε τη μακραίωνη ιστορία της Λάρισας σε σωστές βάσεις, ανασύροντάς την από την πολύχρονη αφάνεια.
-Ο Ιωάννης Οικονόμος ο Λογιώτατος στην «Ιστορική τοπογραφία ενός μέρους της Θεσσαλίας, 1817», προσπάθησε επιγραμματικά, μέσα από την τοπογραφική περιγραφή της Λάρισας, να δώσει ορισμένες πτυχές της ιστορικής διαδρομής της.
-Ο Δημήτριος Χατζηγιάννης, εκτός από επιφανής δικηγόρος και πολιτικός υπήρξε και ευρυμαθής ιστοριοδίφης. Σε αρκετές διαλέξεις και δημοσιεύματα, φώτισε πολλές σκοτεινές περιόδους της ιστορίας της Λάρισας.
-Ο Θεόδωρος Αξενίδης στο δίτομο έργο του «Η Πελασγίς Λάρισα και η αρχαία Θεσσαλία», επικέντρωσε την έρευνά του σε μια ιστορική περίοδο ακμής για την πόλη. Ήταν ένας χαρισματικός ιστορικός ερευνητής, ο οποίος όμως δεν ολοκλήρωσε το ιστορικό του έργο γιατί πέθανε μόλις άρχιζε την ακαδημαϊκή του καριέρα.
-Τα τελευταία χρόνια υπάρχουν στην πόλη μας αρκετοί ιστορικοί μελετητές, με επιφανέστερο τον Κώστα Σπανό, ο οποίος με την έκδοση του "Θεσσαλικού Ημερολογίου" προσπαθεί να συμπληρώσει τα κενά της θεσσαλικής ιστορίας.
-Όμως ο τίτλος του κατ’ εξοχήν ιστορικού της Λάρισας αρμόζει μόνον στον Επαμεινώνδα Φαρμακίδη. Το έργο που τον ανέδειξε φέρει τον τίτλο «Η ΛΑΡΙΣΑ. Από των Μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881). Τοπογραφική και Ιστορική μελέτη». Η πρώτη έκδοση είχε πραγματοποιηθεί το 1926 στο Βόλο, από τα καλλιτεχνικά τυπογραφεία του Κωνσταντίνου Παρασκευόπουλου. Το 2001, και επειδή από χρόνια είχε εξαντληθεί, οι υπεύθυνοι του βιβλιοπωλείου ΓΝΩΣΗ προέβησαν στην επανέκδοσή του, συνεργαζόμενοι με τον Κώστα Σπανό. Στο έργο του αυτό ο Φαρμακίδης αναφέρεται σε όλες τις ιστορικές περιόδους, από τους μυθολογικούς χρόνους μέχρι την προσάρτησή της το 1881 στην Ελλάδα. Η αξία του, παρά τα λάθη και τις παραλείψεις, παραμένει διαχρονική[1].. Αν σε κάποια γεγονότα είναι πιο λεπτομερής, το κάνει επειδή τα θεωρεί σημαντικά και επειδή οι πηγές του είναι πλούσιες. Από το περιεχόμενο του βιβλίου του φαίνεται ότι ο Φαρμακίδης ασχολήθηκε επί χρόνια, αναδιφώντας το ιστορικό παρελθόν της Λάρισας με επιστημονική συνέπεια και σχολαστικότητα. Είχε την τύχη να είναι κάτοχος ενός σημαντικού αρχείου χειρογράφων και να μελετήσει πλούσιο πρωτογενές ιστορικό υλικό που διέθεταν στην εποχή του πολλές ιστορικές οικογένειες της Λάρισας (Χαριλάου Λογιωτάτου, Αχιλλέως Αστεριάδη, Γεωργίου Σακελλαρίδη, και άλλων). Ανέτρεξε επίσης σε παλιούς κώδικες και συγγράμματα, μελέτησε επιγραφές, χειρόγραφα, ενθυμίσεις, επιστολές, χάρτες, χαρακτικά, σχέδια και φωτογραφίες, κατέγραψε προφορικές παραδόσεις και στάθμισε αντικρουόμενες απόψεις, με κριτήρια έμπειρου ιστορικού. Κωδικοποίησε όλες τις υπάρχουσες γνώσεις γύρω από την ιστορία της Λάρισας μέχρι το 1881 με τέτοια ικανότητα, ώστε ακόμα και σήμερα, 91 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου του, όλοι οι ιστορικοί ερευνητές να προστρέχουν σ’ αυτό για να αντλήσουν πληροφορίες. Παράλληλα με την επαγγελματική καθημερινότητα ως συμβολαιογράφου, εύρισκε τον χρόνο να αντιγράφει κώδικες, χωρίς να έχει γνώσεις παλαιογραφίας, να συνθέτει γεγονότα αντιπαραβάλλοντας ιστορικές πραγματείες και να ερευνά σε βάθος[2].
Ήταν ταπεινός. Είχε επίγνωση της ερασιτεχνικής του προσπάθειας, γι’ αυτό και γράφει σχετικά στον πρόλογο του βιβλίου του: «…συναρμολογήσας τα διάφορα στοιχεία, άτινα εκ των διαφόρων μελετών μου απεκόμισα, προβαίνω εις την δημοσίευσιν της μελέτης ταύτης, με την ελπίδα ότι άλλοι, ειδικώτεροι εμού, θα συμπληρώσωσι και θα βελτιώσωσι ταύτην, αντλούντες νέα στοιχεία εκ πηγών, τας οποίας εγώ δι’ οιονδήποτε λόγον δεν ηδυνήθην να έχω υπ’ όψει»[3].
Ο Επαμεινώνδας Φαρμακίδης γεννήθηκε στη Λάρισα το 1861. Ο πατέρας του Γεώργιος Φαρμακίδης ήταν εμποροτραπεζίτης, και το 1883 είχε διατελέσει για λίγο αστυνόμος της Λάρισας. Υποστήριξε ενεργά στην αποτυχημένη επανάσταση της Θεσσαλίας του 1878. Μητέρα του ήταν η Μαριγώ Λεονάρδου, μοναχοκόρη του Ιωάννη Λεονάρδου, ιατρού από τα Αμπελάκια και συγγραφέα του βιβλίου «Νεωτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφία», η επανέκδοση του οποίου έγινε το 1992 από τις εκδόσεις "Θετταλός".
Mαθήτευσε στα ελληνικά σχολεία της τουρκοκρατούμενης Λάρισας και εν συνεχεία σπούδασε νομικά στο πανεπιστήμιο Αθηνών. Μετά το πέρας των σπουδών, παρ' όλο που η γενέτειρά του είχε πλέον ενσωματωθεί στην ελληνική επικράτεια, προτίμησε να διορισθεί γραμματέας στο Πρωτοδικείο Ναυπλίου, όπου και παρέμεινε επί μία και πλέον δεκαετία. Εκεί γνώρισε και νυμφεύθηκε τη σύντροφο της ζωής του Βασιλική, γεννημένη στο Ναύπλιο το 1866. Στις αρχές του 1897 παραιτήθηκε από τη θέση του στο Πρωτοδικείο Ναυπλίου και επέστρεψε στη Λάρισα, όπου όμως σε λίγους μήνες τον πρόλαβαν τα γεγονότα του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Υποχρεώθηκε εκ των πραγμάτων να την εγκαταλείψει και πάλι και να καταφύγει προσωρινά στην Αθήνα, όπου έπειτα από εξετάσεις απέκτησε την άδεια του συμβολαιογράφου. Μετά την αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων το 1898 επανέκαμψε οριστικά στη Λάρισα, όπου άρχισε να εργάζεται ως συμβολαιογράφος. Στις 20 Οκτωβρίου του 1927 απεβίωσε η σύζυγός του Βασιλική και τρεις μήνες αργότερα την ακολούθησε και ο ίδιος, έπειτα από αιφνίδια καρδιακή ανακοπή που υπέστη στις 3 Ιανουαρίου 1928, σε ηλικία 67 ετών. Κατά τη διάρκεια του έγγαμου βίου του, απέκτησε εννέα τέκνα, αλλά μόνον μία κόρη του η Μαρίκα (1896-1975) κατόρθωσε να ενηλικιωθεί, ενώ τα υπόλοιπα χάνονταν από διάφορες αιτίες σε νεαρή ηλικία. Αποφοίτησε από το Αρσάκειο της Λάρισας και παντρεύτηκε τον Νικόλαο Αυγουστίνο. Μετά τον θάνατο του τελευταίου στις 16 Μαρτίου 1926, παντρεύτηκε τον Κώστα Χριστοδουλόπουλο[4].
Το βιβλίο του «Η ΛΑΡΙΣΑ» είναι το μοναδικό ιστορικό έργο του Φαρμακίδη. Δεν έχει εντοπισθεί κανένα άλλο έργο ή ιστορική μελέτη του, δημοσιευμένη ή ανέκδοτη. Είναι το μοναδικό του, αλλά είναι και μοναδικό, γιατί η ιστορία της Λάρισας είναι τόσο πλούσια και τόσο μακραίωνη, ώστε κανένας συνεπής ιστορικός μέχρι σήμερα, δεν αισθάνθηκε ικανός να γράψει μια νέα ιστορία αυτής της πόλης.
Με τον θάνατό του το 1928, η μνήμη του Φαρμακίδη σταδιακά έσβηνε και η γενέθλια πόλη όλο αυτό το διάστημα τον αγνόησε. Όμως μεταπολεμικά, με την επέτειο των εκατό χρόνων από τη γέννησή του, ο Μορφωτικός Εκδρομικός Σύνδεσμος “Αριστεύς”, με πρωτοβουλία του προέδρου του Δημητρίου Παλιούρα, είχε την έμπνευση να τελέσει την Κυριακή 22 Απριλίου 1962 στο κινηματοθέατρο «Διονύσια» το πνευματικό του μνημόσυνο, με ομιλητή τον δημοσιογράφο και ιστορικό Βάσο Καλογιάννη, ο οποίος αναφέρθηκε στο έργο και την προσωπικότητα του Φαρμακίδη. Με τις ενέργειες εξάλλου των ίδιων, λίγα χρόνια αργότερα, στήθηκε η προτομή του στο άλσος του Αλκαζάρ. Και σήμερα, όσοι εκτιμούμε το έργο του, περιμένουμε την αυτονόητη πρωτοβουλία του Δήμου Λαρισαίων, να δώσει σε κάποια οδό, το όνομα του ιστορικού της πόλης, του Επαμεινώνδα Φαρμακίδη, μια που η υπάρχουσα οδός Φαρμακίδη, τιμά τη μνήμη του αρχιμανδρίτη Θεόκλητου Φαρμακίδη, από τη γειτονική Νίκαια. Να σημειώσουμε με την ευκαιρία ότι ανάμεσα στον Θεόκλητο και τον Επαμεινώνδα Φαρμακίδη δεν υπήρχε καμία συγγένεια.
Αυτός ήταν ο Επαμεινώνδας Φαρμακίδης. Δημιούργησε ένα σπουδαίο ιστορικό έργο, το βιβλίο του «Η ΛΑΡΙΣΑ», το οποίο θα ζει διαχρονικά πέρα από τους φυσικούς νόμους και θα διατηρεί το όνομα του δημιουργού του σε μια διαρκή επικαιρότητα.
[1]. Βλέπε: Γρηγορίου Αλέξανδρος, Επαμεινώνδας Φαρμακίδης (1861-1928). Συμβολαιογράφος και ιστορικός της Λάρισας, εφ. "Ελευθερία" Λάρισας, φύλλο της 18ης Ιουνίου 2017.
[2]. Βλέπε: Καλογιάννης Βάσος, Επαμεινώνδας Φαρμακίδης. Ο ιστορικός της Λάρισας και η εποχή του (1862-1928), Λάρισα (1962).
[3]. Βλέπε: Φαρμακίδης Επαμεινώνδας, Η Λάρισα. Από των Μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881). Τοπογραφική και Ιστορική μελέτη, Βόλος (1926) σελ. 5.
[4]. Βλέπε: Φαρμακίδης Επαμεινώνδας, Η Λάρισα. Τοπογραφική και Ιστορική μελέτη. Εισαγωγή-Σχόλια-Επιμέλεια Κώστας Σπανός, Λάρισα (2001) σελ. 9-10.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
