Ο Μέλβιν Τσάτερ γεννήθηκε στη Φλόριντα των ΗΠΑ το 1878 και πέθανε από καρδιακή προσβολή το 1936 στην Νότια Αφρική.
Κατέγραψε προσωπικές μαρτυρίες του καταταλαιπωρημένου Ελληνικού πληθυσμού που ακόμα και από τα βάθη της Μικράς Ασίας ή από την Ανατολική Θράκη και διανύοντας εκατοντάδες χιλιόμετρα με τα πόδια ή με κάρα ή τραίνα , με άσχημες καιρικές συνθήκες που οδήγησαν πολλούς στο θάνατο από αρρώστιες ή κακουχίες και πείνα, κατάφεραν να φτάσουν σε λιμάνια του Αιγίου και κυρίως στη Σμύρνη ώστε να περάσουν στην Ελλάδα.
Η προσπάθεια του Τσάτερ να πληροφορήσει τον Αμερικάνικο λαό αλλά και ολόκληρο τον κόσμο μέσα από το περιοδικό National Geographic Society για το δράμα του Ελληνικού πληθυσμού με φωτογραφίες και ντοκουμέντα περιλαμβάνει και προσωπικές εμπειρίες από τα τρία μερόνυχτα της καταστροφής της Σμύρνης όπου η Αρμένικη και η Ελληνική συνοικία κατακαίγονταν. Χαρακτηριστικά αναφέρει στη σελίδα 52 (βιβλ.1) : «Η πόλη είχε γίνει ένα γιγάντιο πυρωμένο καμίνι. Ο άνεμος παρέσυρε τις φλόγες στην προκυμαία και η κάψα ήταν τόσο τρομακτική που οι άνθρωποι μούσκευαν τις κουβέρτες τους στη θάλασσα για να τυλιχτούν με αυτές και να προστατευτούν. Αφηνιασμένα άλογα με τα χάμουρά τους να έχουν πιάσει φωτιά, έτρεχαν πανικόβλητα μέσα στον κόσμο γκρεμίζοντας στο πέρασμά τους φλεγόμενα σώματα ανθρώπων και όλη τη νύχτα στη λάμψη της φωτιάς, πλήθη ανθρώπων και ζώων ξεχύνονταν από τους δρόμους της καταδικασμένης πόλης ψάχνοντας για διέξοδο στην ανάστατη από το παραλήρημα προκυμαία. .. Μπροστά σε αυτόν τον εφιάλτη των 300.000 ψυχών που ποδοπατιόνταν στην προκυμαία χωρίς ελπίδα διαφυγής από τον κλοιό της φωτιάς και της θάλασσας, οι περιγραφές του εμπρησμού της Τροίας ωχριούσαν».
Η έκθεση του Τσάτερ περιλαμβάνει πολλές φωτογραφίες από το δράμα των Ελλήνων της Σμύρνης αλλά και άλλων περιοχών όπου προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να σωθούν. Υπήρχαν περιπτώσεις όπου για δέκα ώρες περίμεναν στην προκυμαία για να περάσουν από εξονυχιστικό έλεγχο από Τούρκους στρατιώτες ώστε να γίνει επιλογή και οι άντρες σε ηλικία στράτευσης να δεθούν από τα χέρια και να εκτοπιστούν στο εσωτερικό για δουλειές σε καταναγκαστικά έργα π.χ. οδοποιίας. Για μια εβδομάδα οι υπόλοιποι 200.000 πρόσφυγες συνέχιζαν να ζουν, να πεθαίνουν, να γεννούν μωρά πάνω σε εκείνη την άθλια προκυμαία. Ο Τσάτερ αναφέρει στη σελίδα 71 (βιβλ.1) ότι οι ανθρώπινες απώλειες στην καταστροφή της Σμύρνης σύμφωνα με τις πρώτες εκτιμήσεις έφτασαν τους 10.000 νεκρούς, ενώ οι υλικές ζημιές έφτασαν τα 300 εκατομμύρια δολάρια.
Οι Έλληνες της Ανατολικής Θράκης μετά από την διάσκεψη των Μουδανιών και σε λιγότερο από ένα μήνα αναγκάστηκαν να φύγουν από τον τόπο τους αφήνοντας την γεωργική σοδειά τους στα χωράφια. Με καταρρακτώδεις βροχές και με κάρα φορτωμένα διανύσαν μεγάλες αποστάσεις για να φτάσουν στην Ελλάδα. Ο Τσάτερ αναφέρει ότι από την Ανατολική Θράκη διέσχισαν τον φουσκωμένο Έβρο 300.000 πρόσφυγες και σκορπίστηκαν στις δυτικές του όχθες. Το τρίτο κύμα της μεγάλης προσφυγιάς με αφετηρία την Ανατολική Θράκη έφτασε σε αριθμό τις 700.000 και πέρασε τα σύνορα της Ελλάδας.
Το φωτογραφικό υλικό του Τσάτερ παρουσιάζεται στις 126 σελίδες της βιβλιογραφίας και είναι μοναδικές αναδεικνύοντας και τεκμηριώνοντας με ντοκουμέντα το δράμα του 1.500.000 προσφύγων που πέρασαν στην Ελλάδα μέσα σε λίγους μήνες.
Με τη Συνθήκη της Λοζάνης και από την 1η Μάη 1923 αποφασίζεται η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών από την οποία εξαιρέθηκαν σύμφωνα με το άρθρο 2 οι Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης και οι Έλληνες μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης. Ο ελληνικός πληθυσμός που ξεριζώθηκε από τον Πόντο, την Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη ξεπέρασε σε επίσημα νούμερα το 1.220.000 ενώ οι μουσουλμάνοι που εγκατέλειψαν την Ελλάδα ήταν επισήμως 518.146. Σύμφωνα με τον Θ. Μαλκίδη (βιβλ.3) οι Έλληνες πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην Δυτική Θράκη ήταν 107.607, στην Μακεδονία 638.254, στα νησιά του Αιγαίου 56.613, στην Κρήτη 33.900, στην Ήπειρο 8.197 και στην υπόλοιπη Ελλάδα 377.297. Επιπλέον ήρθαν στην Ελλάδα 45.000 Αρμένιοι και έφυγαν για την Βουλγαρία 92.000 Βούλγαροι.
Οι πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα με την εμπειρία τους στη γεωργία, στις τέχνες, τα γράμματα και τον πολιτισμό βοήθησαν τελικά στην ανανέωση του οικονομικού επιπέδου και του συνόλου της χώρας. Το κράτος παραχώρησε με κλήρο ανά οικογένεια τα 4/5 των ακαλλιέργητων χωραφιών της Ελληνικής επικράτειας. Η Αθήνα το 1923 είχε 300.000 κατοίκους και με τους πρόσφυγες δημιουργήθηκαν οι νέες συνοικίες της Νέας Σμύρνης, της Καισαριανής, του Βύρωνα, της Νέας Ιωνίας και άλλες.
Σύμφωνα με την απογραφή του 1928 (βιβλ.4) οι πρόσφυγες στην Ελλάδα ήταν το 19,7 % του συνολικού πληθυσμού, ενώ σε ορισμένες περιοχές ξεπερνούσε το 50%, όπως στη Δράμα το 70,3%, στην Καβάλα το 62,6%, στην Πέλλα το 53,9%. Στη Μακεδονία το ποσοστό ήταν συνολικά στο 45,2%.
Συγκεκριμένα στη Λάρισα σύμφωνα με την απογραφή του 1928 ζούσαν μόνο 9.427 γηγενείς, 4.400 πρόσφυγες και 12.034 εσωτερικοί μετανάστες που συνέβαλλαν στην ανάπτυξη της πόλης που γνωρίζουμε σήμερα. Στην Αθήνα οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν ήταν 129.380 με γηγενείς πληθυσμό 131.810 και εσωτερικούς μετανάστες 198.021 ενώ στον Πειραιά οι πρόσφυγες ήταν πλειοψηφία με 101.185 και γηγενείς 68.859. Στη Θεσσαλονίκη οι πρόσφυγες ήταν επίσης πλειοψηφία με 117.041 και οι γηγενείς 88.050 και 39.590 εσωτερικοί μετανάστες. Στο Βόλο με την απογραφή του 1928 ζούσαν 13.773 πρόσφυγες και άλλοι 19.218 εσωτερικοί μετανάστες με γηγενείς μόνο 14.901. Όλοι οι πρόσφυγες συνέβαλλαν τότε στην ανάπτυξη της βιομηχανικής ζώνης και του λιμανιού του Βόλου.
Ποιοι φταίνε για αυτόν τον τραγικό ξεριζωμό από την Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη; Ο τότε Γάλλος πρωθυπουργός Λεγκ πηγαίνοντας προς την Κωνσταντινούπολη για την ενθρόνιση του νέου Οικουμενικού Πατριάρχη είπε (βιβλ.2) ότι η Ελλάς ήταν σύμμαχος και πολέμησε στο πλευρό τους με κυβερνήτη τον Βενιζέλο. Αλλά «… ήταν ατύχημα για το Έθνος σας ότι έχει Βασιλέα τον Κωνσταντίνο. Εξαιτίας της παρουσίας του στην Ελλάδα, φεύγετε από την Μικρά Ασία…. Δεν είναι δυνατό να εμπιστευτούμε την Ελλάδα μεγάλη, στα χέρια εχθρού μας που είναι αφοσιωμένος στην γερμανική πολιτική».
Βιβλιογραφία:
1.«1922 : Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΞΕΡΙΖΩΜΟΣ», National Geographic Ελλάδος, Εκδ. ΔΟΛ, Αθήνα, 2007
2.«Μεγάλη Ελλάς, Ελ. Βενιζέλος – Πολεμικός Ηγέτης», Δημ. Βάκας, Αθήνα, 1964
3.«Η Γενοκτονία των Ελλήνων – Θράκη, Μικρά Ασία, Πόντος», Θεοφάνης Μαλκίδης, εκδ. Γόρδιος, Αθήνα, 2015
4.«Η Μικρασιατική Καταστροφή – 1922», επιμέλεια Χρ. Κουλούρη, εκδ. ΔΟΛ, Αθήνα, 2010
* ο Στέφανος Παπαγεωργίου είναι Τεχνολόγος Μηχανικός – Ιστορικός Μελετητής
Στέφανος Παπαγεωργίου
