Προοπτικές και προβλήματα δέσμευσης οργανικού άνθρακα στα γεωργικά εδάφη

Γράφει ο δρ. Θόδωρος Καρυώτης, γεωπόνος-εδαφολόγος, συντ. τακτικός ερευνητής ΕΛΓΟ-«ΔΗΜΗΤΡΑ», υπηρέτησε ως σύμβουλος στη Μόνιμη Αντιπροσωπεία της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση
Η Συμφωνία του Παρισιού (2015) προβλέπει τη σταδιακή κατάργηση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου για τον περιορισμό της αύξησης της παγκόσμιας θερμοκρασίας κάτω από τους 2oC, με απώτερο στόχο περιορισμού στους 1,5oC. Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων, η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να μειώσει τις καθαρές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου τουλάχιστον 55% έως το 2030, σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990. Σύμφωνα με το νομοθέτημα για το κλίμα (Καν. 2021/1119), θεσπίσθηκε το πλαίσιο για την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης έως το 2050.

Οι αυξανόμενες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα μπορούν να δεσμεύονται και να απορροφώνται από την ατμόσφαιρα μέσω δραστηριοτήτων, όπως η ανθρακοδεσμευτική γεωργία. Η δέσμευση του εδαφικού οργανικού άνθρακα είναι μια σημαντική διεργασία για τη βελτίωση της ποιότητας των εδαφικών πόρων, επειδή αυξάνεται η οργανική ουσία και μειώνεται ο κίνδυνος διάβρωσης των εδαφών. Τα αποθέματα άνθρακα στα εδάφη της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπολογίζονται σε 34 δισεκατομμύρια τόνους σε βάθος 0-20 εκ. από την επιφάνεια. Η κατανομή άνθρακα διαφέρει σημαντικά μεταξύ των χωρών της Ευρώπης. Υπολογίσθηκε ότι για τα καλλιεργούμενα ελληνικά εδάφη που βρίσκονται σε υψόμετρο 0-500 μ., η συνολική ποσότητα του δεσμευμένου οργανικού άνθρακα (Καρυώτης και συνεργάτες, 2017) σε βάθος 0-30 εκατοστά ανέρχεται σε 171,3 εκατομμύρια τόνους (6.293 δείγματα, ΕΛΓΟ-«ΔΗΜΗΤΡΑ»).
Η έκθεση του ΥΠΕΝ (2023) προς την Ευρωπαϊκή Ένωση αναφέρει ότι οι εκπομπές από τη γεωργία που αντιστοιχούσαν στο 10,38% των συνολικών εκπομπών το 2021 μειώθηκαν σημαντικά, σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990. Η μείωση των εκπομπών από τα γεωργικά εδάφη οφείλεται κυρίως στον περιορισμό των αζωτούχων λιπασμάτων και στη συρρίκνωση της κτηνοτροφίας.
Λόγω του σημαντικού δυναμικού ανθρακοδέσμευσης στα γεωργικά εδάφη, υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον στον παραπάνω τομέα, ενώ οι απόψεις αρκετών ειδικών συγκλίνουν στην παροχή κινήτρων στους αγρότες προκειμένου να εφαρμόσουν καλλιεργητικές πρακτικές για την ενίσχυση της ανθρακοδέσμευσης στα εδάφη. Όμως, λόγω της ανομοιομορφίας των εδαφών και των κλιματικών συνθηκών μεταξύ των γεωργικών περιοχών της Ευρωπαϊκή Ένωσης, διαφέρουν οι ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα που δεσμεύονται. Η αποθήκευση άνθρακα στο έδαφος δεν είναι απεριόριστη, επειδή τα εδάφη έχουν ένα συγκεκριμένο επίπεδο κορεσμού άνθρακα (Paustian et al., 2019). H ικανότητα δέσμευσης των εδαφών σε διοξείδιο του άνθρακα εξαρτάται από τις φυσικοχημικές ιδιότητες, το κλίμα και τις γεωργικές πρακτικές που εφαρμόζονται. Τα αργιλώδη εδάφη έχουν μεγαλύτερες δυνατότητες αποθήκευσης οργανικής ύλης. Στα αργιλώδη εδάφη με ευνοϊκές συνθήκες δραστηριότητας των μικροοργανισμών διευκολύνεται η αποσύνθεση της οργανικής ύλης, η οποία συμβάλλει στην αποθήκευση άνθρακα. Αντίθετα, τα αμμώδη έχουν χαμηλότερο δυναμικό δέσμευσης άνθρακα σε σύγκριση με τα πηλώδη και αργιλώδη εδάφη.
Οι αγορές άνθρακα που αποθηκεύεται στα γεωργικά εδάφη απαιτούν ακριβείς μετρήσεις ή υπολογισμό της ποσότητας που δεσμεύεται. Η ανάγκη για αξιόπιστες και ακριβείς μεθοδολογίες μέτρησης του άνθρακα του εδάφους δεσμεύεται σε διαφορετικές συνθήκες και περιβάλλοντα, είναι σοβαρό εμπόδιο για την ευρεία εφαρμογή των πολιτικών για την ανθρακοδέσμευση. Διάφορες μελέτες έδειξαν ότι τα προγράμματα δέσμευσης άνθρακα πρέπει να χαρακτηρίζονται από διαφάνεια και αποδεκτές μεθοδολογίες για επαλήθευση και πιστοποίηση μείωσης ή αντιστάθμισης εκπομπών άνθρακα. Οι μηχανισμοί κινήτρων για τη δέσμευση άνθρακα μάλλον πρέπει να επανασχεδιαστούν, ώστε να διασφαλιστεί εκτός από τη βιωσιμότητα των αγροοικοσυστημάτων και ένα λογικό κέρδος των αγροτών. Οι αγρότες εκφράζουν ανησυχίες για τον περίπλοκο μηχανισμό που προτείνεται, τις δυσκολίες εφαρμογής διαφόρων γεωργικών πρακτικών και το ύψος των οικονομικών κινήτρων (Barbato and Strong, 2023).
Τα αποτελέσματα πρέπει να συνοδεύονται από αποδεκτούς επιστημονικά δείκτες και σύστημα παρακολούθησης, ενώ για την επαλήθευση υπολογισμού της δέσμευσης οργανικού άνθρακα στα εδάφη χρειάζεται ένα αξιόπιστο σύστημα εδαφολογικής έρευνας. Η επιτυχία της ανθρακοδέσμευσης εξαρτάται σε έναν βαθμό και από την απλούστευση των γραφειοκρατικών εμποδίων, την προώθηση μακροχρόνιων συμβολαίων και τη λειτουργία συστημάτων παρακολούθησης (monitoring) και επαλήθευσης, τα οποία πρέπει να ελέγχονται από δημόσιο φορέα. Για να αξιοποιηθεί αυτή η δυνατότητα του γεωργικού τομέα, απαιτείται ένα πακέτο πολιτικών που πρέπει να περιλαμβάνει πρωτόκολλα και κανονισμούς για την αντιμετώπιση της απώλειας άνθρακα του εδάφους, αξιόπιστες μεθοδολογίες υπολογισμού της δέσμευσης ανά καλλιέργεια, κλιματική ζώνη και εδαφικό τύπο και μακροχρόνια κίνητρα που πρέπει να παρέχονται στους αγρότες.
Οι πολιτικές για το κλίμα σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο σε πολλές χώρες άρχισαν να περιλαμβάνουν ολοένα και περισσότερο προγράμματα κινήτρων για την ενθάρρυνση των αγροτών προκειμένου να αναλάβουν δραστηριότητες στο αγρόκτημα που δεσμεύουν τον άνθρακα στα εδάφη (Newell-Price et al., 2022). Η αναθεώρηση της αγροτικής πολιτικής πρέπει να διασφαλίσει τη μακροπρόθεσμη διατήρηση των αποθεμάτων άνθρακα στο έδαφος. Οι μακροχρόνιες συμβάσεις μπορούν να περιλαμβάνουν συγκεκριμένους όρους για την προστασία των αποθεμάτων άνθρακα του εδάφους από αστάθεια, ώστε να μην υπάρχουν «παραθυράκια» για την εύκολη επιστροφή των ιδιοκτητών γης στις συμβατικές γεωργικές πρακτικές. Το πρόσφατο ενδιαφέρον για την ανθρακοδέσμευση ίσως ανοίγει νέες προοπτικές για τους αγρότες να εφαρμόσουν οικολογικά σχήματα και να επωφεληθούν από οικονομικά κίνητρα. Όμως, υπάρχει πολύς δρόμος και αρκετές δυσκολίες που πρέπει να ξεπερασθούν. Οι διάφορες προσπάθειες για τη βελτίωση της ανθρακοδέσμευσης στο εδαφικό σύστημα δεν έχουν ακόμη ευρεία αποδοχή, ούτε υπάρχει η αναμενόμενη ευαισθητοποίηση, ειδικά από τους υπεύθυνους χάραξης της περιβαλλοντικής πολιτικής.