Γιατί η «αρπαγή της γης» είναι καταστροφική για τη βιώσιμη ανάπτυξη

ΑΝΟΙΧΤΗ ΓΡΑΜΜΗ για τα νερά, το περιβάλλον, τη Γεωργία στη Θεσσαλία

Γράφει ο Χρ. Τσαντήλας*

Γεωπόνος, δρ. Εδαφολογίας, πρ. διευθυντής
Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών
Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ
(e-mail: [e-mail]).

Σε προηγούμενο άρθρο («ΕτΔ», 29-424) αναφερθήκαμε σε εισαγωγικό επίπεδο για το φαινόμενο της «αρπαγής της γης» που εντάθηκε από την έναρξη της οικονομικής κρίσης το 2008 και άρχισε να εισβάλει και στην Ελλάδα με ρυθμούς που συνεχώς επιταχύνονται, όπως παρατηρείται ανάγλυφα σε όσα συμβαίνουν τα τελευταία χρόνια και στη Θεσσαλία, η οποία τείνει να μετατραπεί το βασικό στοιχείο της «μπαταρίας της Ευρώπης», που πρέπει να γίνει η Ελλάδα σύμφωνα με τον πρωθυπουργό (δήλωση σε δημόσια συζήτηση το 2019 με τον πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος, Μάνφρεντ Βέμπερ).

Ως συνήθως, χωρίς καμία προηγούμενη σοβαρή μελέτη για τις επιπτώσεις που μπορεί να προκαλέσει μια επιλογή που γίνεται κάτω από την πίεση ενός προβλήματος που βρίσκεται στη δημόσια ατζέντα, στη συγκεκριμένη περίπτωση της αντιμετώπισης της ενεργειακής κρίσης, ανακοινώνονται και εφαρμόζονται πολιτικές που μπορεί να βάλουν σε σοβαρό κίνδυνο τη βιωσιμότητα και το μέλλον σημαντικών τομέων της οικονομίας μας, στην εν λόγω περίπτωση του πρωτογενούς τομέα της γεωργίας. Στο άρθρο αυτό με αφορμή τις εντεινόμενες αντιδράσεις στην περιοχή της Θεσσαλίας από πολλές πλέον πλευρές, όπως της πολιτικής (τοποθετήσεις και παρεμβάσεις βουλευτών όλων των παρατάξεων), της κοινωνίας (διαμαρτυρίες και προσφυγή στη δικαιοσύνη συλλόγων και πολιτών) και της επιστημονικής κοινότητας, θα συνοψιστούν οι γενικότερες άμεσες και μακροπρόθεσμες σοβαρές συνέπειες της αρπαγής της γης στην αποκαλούμενη βιώσιμη ανάπτυξη που αποτελεί παγκόσμιο σκοπό της ανθρωπότητας, όπως εκφράσθηκε μέσω των 17 Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ) του ΟΗΕ. Και αυτό θεωρούμε ότι είναι χρήσιμο προκειμένου να γίνει κατανοητό ότι το θέμα δεν αφορά μόνο τα στενά όρια της περιοχής μας, αλλά είναι τόσο σοβαρό που έχει επιπτώσεις σε ολόκληρο τον πλανήτη. Για τον λόγο αυτόν πιο συγκεκριμένα στο άρθρο αυτό θα γίνει μια γρήγορη ανασκόπηση των αποτελεσμάτων της έρευνας, όπως καταγράφεται στη διεθνή βιβλιογραφία, από τα οποία προκύπτουν οι αρνητικές συνέπειες της «αρπαγής της γης» σε διεθνές και εθνικό επίπεδο: Οι επιπτώσεις, λοιπόν, της αρπαγής γης στους ΣΒΑ συνοψίζονται στα παρακάτω (βλ. αναφ.):
ΣΒΑ1 (Καθόλου φτώχεια): Η «αρπαγή γης» οδηγεί σε απώλεια της περιουσίας των μικροκαλλιεργητών και των παραδοσιακών χρηστών γης, μειώνοντας τα μέσα διαβίωσής τους.
ΣΒΑ2 (Καθόλου πείνα): Προκαλείται οικειοποίηση γεωργικών προϊόντων, μείωση της πρόσβασης των χαμηλών εισοδημάτων και των ευάλωτων ατόμων σε τρόφιμα.
ΣΒΑ3 (Καλή υγεία και ευημερία): Η συγκέντρωση της γης σε μεγάλες εκμεταλλεύσεις και η βιομηχανοποίησή της οδηγεί σε (μεγαλύτερη) έκθεση στα αγροχημικά.
ΣΒΑ5 (Ισότητα φύλων): Επηρεάζονται τα δικαιώματα, τα συμφέροντα και οι ανάγκες των γυναικών και επιδεινώνεται η ανισότητα των φύλων.
ΣΒΑ6 (Καθαρό νερό και υγιεινή): Η αρπαγή γης έχει σοβαρές επιπτώσεις στο «γαλάζιο νερό» (νερό των ποταμών και των λιμνών και υπόγειο νερό), ιδιοποίηση των εικονικών υδάτινων πόρων των χωρών με έλλειψη νερού μέσω του εμπορίου. Επίσης, εντείνει την αγροχημική μόλυνση των υδάτινων πόρων και αυξάνει τον ανταγωνισμό για το νερό μεταξύ των διαφόρων χρηστών.
ΣΒΑ7 (προσιτή και καθαρή ενέργεια): Ο στόχος της αύξησης του μεριδίου του μείγματος ανανεώσιμων πηγών ενέργειας δημιούργησε κίνητρα για την αύξηση της παραγωγής βιοκαυσίμων σε μεγάλη κλίμακα, η οποία αποτελεί θεμελιώδη παράγοντα για τις εκμεταλλεύσεις μεγάλης κλίμακας, η επέκταση των οποίων καταστρέφει τις εκμεταλλεύσεις μικρότερης κλίμακας που παράγουν το μεγαλύτερο ποσοστό της γεωργικής παραγωγής.
ΣΒΑ8 (Αξιοπρεπής εργασία και οικονομική ανάπτυξη): Τα μοντέλα ανάπτυξης της οικονομικής μεγέθυνσης που αξιοποιούν την αρπαγή γης, ενθαρρύνουν συστήματα γεωργικής παραγωγής μεγάλης κλίμακας, που οδηγούν σε σημαντικές επιπτώσεις στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος και των πόρων.
ΣΒΑ10 (Μείωση ανισοτήτων): Οι μεγάλης κλίμακας επενδύσεις σε γη αυξάνουν την οικονομική ανισότητα μέσω της δυναμικής της προλεταριοποίησης των μικροϊδιοκτητών. Δημιουργείται σοβαρός κίνδυνος αποκλεισμού ιδίως των ευάλωτων ομάδων. Οι φωνές που εκπροσωπούν τις αναπτυσσόμενες χώρες συχνά δεν εισακούονται στις εθνικές και διεθνείς συμφωνίες για τις επενδύσεις σε γη.
ΣΒΑ12 (Υπεύθυνη κατανάλωση και παραγωγή): Οι μεγάλης κλίμακας εκμεταλλεύσεις που δημιουργούνται με την αρπαγή της γης συνδέονται με πολλές περιπτώσεις μη βιώσιμης εκμετάλλευσης και υποβάθμισης των φυσικών πόρων, όπως στην περίπτωση της επιταχυνόμενης αποψίλωσης των δασών. Επίσης, υπάρχουν ενδείξεις ότι εντείνουν την αγροχημική μόλυνση της γης και των υδάτινων πόρων. Το κατά πόσον οι πρακτικές στις εκμεταλλεύσεις αυτές είναι περιβαλλοντικά ορθές είναι αμφισβητήσιμο και οι πληροφορίες δεν είναι διαφανείς.
ΣΒΑ13 (Κλιματική δράση): Οι αγρότες μικρής κλίμακας, οι παραδοσιακοί χρήστες γης και οι ευάλωτες ομάδες ενδέχεται να είναι περισσότερο εκτεθειμένοι στους κινδύνους της κλιματικής αλλαγής, όταν εκτοπιστούν από τις εκμεταλλεύσεις μεγάλης κλίμακας. Τα προγράμματα για την κλιματική αλλαγή ενδέχεται να αυξήσουν τα φαινόμενα της λεγόμενης «πράσινης αρπαγής».
ΣΒΑ15 (Ζωή στη χερσαία γη): Οι μεγάλης κλίμακας εκμεταλλεύσεις έχουν αρνητικές επιπτώσεις στα χερσαία οικοσυστήματα και τα οικοσυστήματα γλυκών υδάτων - ειδικότερα, στις περιπτώσεις αποψίλωσης και υποβάθμισης της γης που επηρεάζουν τη βιοποικιλότητα.
ΣΒΑ16 (Ειρήνη, δικαιοσύνη και ισχυροί θεσμοί): Οι μεγάλες εκμεταλλεύσεις συνδέονται με αύξηση των περιπτώσεων κοινωνικών συγκρούσεων και βίας. Αναφέρονται περιπτώσεις δωροδοκίας και διαφθοράς λειτουργών της τοπικής αυτοδιοίκησης για παραχωρήσεις γης. Οι διαφανείς και υπόλογοι θεσμοί δεν αποτελούν τον κανόνα και οι τοπικοί χρήστες συχνά αποκλείονται από τις αποφάσεις που τους επηρεάζουν.
ΣΒΑ17 (Σύμπραξη για τους στόχους): Η προώθηση των επενδυτικών καθεστώτων θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες των μεγάλων εκμεταλλεύσεων. Ο ΟΗΕ θα πρέπει να δώσει προσοχή στις κοινωνικο-περιβαλλοντικές επιπτώσεις των μεγάλων εκμεταλλεύσεων.
Οι εξαγωγές από τις αναπτυσσόμενες χώρες δεν πρέπει να γίνονται σε βάρος της εθνικής επισιτιστικής ασφάλειας. Θα πρέπει να αναπτυχθούν καλύτερα δεδομένα και παρακολούθηση των μεγάλων εκμεταλλεύσεων.
Δυστυχώς σε μεγάλο βαθμό όλες οι παραπάνω επιπτώσεις διαπιστώνονται και σε χώρες της Ε.Ε., η οποία για τον λόγο αυτόν αναγκάζεται να διατυπώσει σοβαρές προειδοποιήσεις για τις αδίστακτες πρακτικές ορισμένων μεγάλων επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται παράνομα σε χώρες της Αφρικής, αλλά και εντός της Ε.Ε., αρπάζοντας κυριολεκτικά τη γη φτωχών αγροτών εξωθώντας τους στην περιθωριοποίηση και την εξαθλίωση. Χαρακτηριστικά παραδείγματα η γερμανική εταιρεία Neuman Kaffe Gruppe και η σουηδική Eco-energy. Η πρώτη με καταδικάσθηκε για «αρπαγή» 25.240 στρ. στην Ουγκάντα εκτοπίζοντας χιλιάδες αγρότες από τη γη τους το 2001 για να εγκαταστήσουν φυτείες καφέ. Η δεύτερη «άρπαξε» μέσω εκμίσθωσης για 99 χρόνια (!) 20.374 στρ. Για να εγκαταστήσουν φυτείες ζαχαροκάλαμου χρηματοδοτούμενη από διάφορα ταμεία με ιλιγγιώδη ποσά (500 εκατ. δολάρια) με σύμπραξη του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα (ΣΔΙΤ) οδηγώντας στην εξαθλίωση χιλιάδες αγρότες (βλ. αναφ.).
Επειδή το φαινόμενο της συγκέντρωσης της γης που πολλές φορές έχει τον χαρακτήρα «αρπαγής» λόγω των συνθηκών που εξαναγκάζουν τους ιδιοκτήτες να παραχωρήσουν τη γη τους άρχισε να εισέρχεται ορμητικά τόσο στην Ε.Ε. (η Ρουμανία είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα) όσο και στην Ελλάδα, θεωρούμε ότι το πολιτικό σύστημα πρέπει να ευαισθητοποιηθεί και να ασχοληθεί σοβαρά με το πρόβλημα. Στην Ελλάδα ιδιαίτερα, όπου το 77.3% αυτών έχουν έκταση μικρότερη των 50 στρ. και το 50% αυτών έχουν τυπική αξία παραγωγής μικρότερη των 4.000€/έτος, όπως αναφέραμε στο προαναφερθέν άρθρο της «ΕτΔ», η κατάσταση ευνοεί το φαινόμενο της «αρπαγής της γης», διότι μεγάλο ποσοστό των αγροτών είναι ευάλωτοι στο να παραχωρήσουν τη γη τους λόγω των δελεαστικών τιμών που προσφέρονται από τις εταιρείες είτε για ενοικίαση είτε για αγορά.
Οι κίνδυνοι επομένως για την επέκταση του φαινομένου είναι μεγάλοι, εάν δε ληφθούν έγκαιρα μέτρα, με αποτέλεσμα την επιτάχυνση του κινδύνου της επισιτιστικής ανασφάλειας για τη χώρα μας και της αλλαγής του παραγωγικού μας μοντέλου στον πρωτογενή τομέα σε λάθος κατεύθυνση, μετατρέποντας τη σημερινή μορφή γεωργίας που βασίζεται σε μικρής κλίμακας εκμεταλλεύσεις σε βιομηχανική γεωργία με όλους τους κινδύνους που έχουμε ήδη αναφέρει σε άλλες παρεμβάσεις μας. Η πρόκληση είναι μεγάλη και οφείλουμε όλοι, και ιδίως το πολιτικό σύστημα, να ασχοληθούμε σοβαρά με αυτή παίρνοντας τα κατάλληλα νομοθετικά, κυρίως, μέτρα.
Αναφορά (και οι εντός αυτής αναφορές): Dell’ Angeloetal. 2017. Threats to sustainable development posed by land and water grabbing. Current Opinion in Environmental Sustainability. http://dx.doi.org/10.1016/j.cosust.2017.07.007.