Του Δρ Αργύρη Β. Ντόβα, τ. Διευθυντή Β΄ Παθολογικής Κλινικής Γ.Ν. Λάρισας και Παθολογικής Κλινικής ΕΣΥ Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Λάρισας
Ορισμός της νηστείας: Νηστεία ορίζεται η εκούσια αποχή από την τροφή (ετυμολογικά, η λέξη νηστεία προέρχεται από το νη+ εσθίω, δηλαδή, δεν τρώω) για ορισμένο χρονικό διάστημα. Ο όρος νηστεία χρησιμοποιείται από πολλούς λαούς, κυρίως για να αποδώσει την εκούσια αποχή από ορισμένες τροφές (π.χ. ζωϊκής προέλευσης), κυρίως για θρησκευτικούς λόγους.
Ιστορικά δεδομένα: Η νηστεία, σύμφωνα με ιστορικές πηγές, αποτελούσε συνήθεια πολλών λαών κατά την αρχαιότητα, για λόγους, τόσο θρησκευτικούς όσο και για λόγους θεραπευτικούς. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι υποβάλλονταν σε νηστεία κυρίως κατά τις μεγάλες εορτές της Ίσιδας. Στους αρχαίους Έλληνες, η πλήρης νηστεία περιορίζονταν σε ορισμένες ομάδες πληθυσμού είτε για λόγους θεραπευτικούς είτε για λόγους θρησκευτικούς, σε αντίθεση με τη λιτότητα στη δίαιτα, που ήταν ιδιάζον γνώρισμα των λαϊκών μαζών και ήταν περισσότερο διαδεδομένη. Σε πλήρη νηστεία υποβάλλονταν κυρίως οι ιερείς, οι Βασιλείς και οι αξιωματούχοι, πριν την τέλεση θυσιών ή διαφόρων άλλων «μυστηρίων».
Η νηστεία, ως θεραπευτική πρακτική, αποτελούσε μία από τις βασικές μεθόδους θεραπείας των διαφόρων ασθενειών στους αρχαίους Έλληνες, η οποία άρχισε να εφαρμόζεται τουλάχιστον από την Μυκηναϊκή περίοδο στα Ασκληπιεία. Ο Ιπποκράτης, στην Ιατρική των ασκληπιείων, περιελάμβανε τη νηστεία ως βασική θεραπευτική μέθοδο αντιμετώπισης των σοβαρών ασθενειών. Οι ασθενείς των ιερών θεραπευτηρίων υποβάλλονταν πάντοτε, αναλόγως των περιστάσεων, σε προπαρασκευαστική νηστεία ή ειδική δίαιτα, πριν την εφαρμογή της ειδικής θεραπείας. Η νηστεία αποτέλεσε διαχρονική συνήθεια όλων σχεδόν των πολιτισμών και όλων των θρησκειών (Εβραϊκή, Μωαμεθανική, Χριστιανική θρησκεία).
Θρησκευτική νηστεία: Η νηστεία στην Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία διαρκεί περίπου 180 - 200 ημέρες το χρόνο, με βάση τις τρεις κύριες θρησκευτικές περιόδους: Τα Χριστούγεννα (40 ημέρες), το Πάσχα (50 ημέρες) και την Κοίμηση της Θεοτόκου (15 ημέρες). Η θρησκευτική νηστεία επίσης εφαρμόζεται κάθε Τετάρτη και Παρασκευή (πολλά άτομα δεν τρώνε ούτε λάδι). Κατά τη διάρκεια της νηστείας δεν επιτρέπεται η κατανάλωση τροφίμων ζωϊκής προέλευσης (κρέας, γαλακτοκομικά προϊόντα, αυγά). Η κατανάλωση ψαριού ή ελαιόλαδου είναι περιορισμένη, ανάλογα με την περίοδο της νηστείας. Η κατανάλωση όμως θαλασσινών επιτρέπεται σ’ όλες τις περιόδους της νηστείας.
Η νηστεία της Σαρακοστής αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι των θρησκευτικών παραδόσεων της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Τις ημέρες αυτές, άλλοι για μεγαλύτερο και άλλοι για μικρότερο χρονικό διάστημα, νηστεύουν, τηρώντας τις παραδόσεις της Εκκλησίας μας. Αναμφισβήτητα, η νηστεία ενέχει μεγάλη θρησκευτική αξία, αλλά παράλληλα είναι και ωφέλιμη για τις ευεργετικές επιδράσεις της στην υγεία και στην ευρωστία του οργανισμού. Οι θρησκευτικές και ηθικές αξίες, που ενδυναμώνει η νηστεία, είναι : η εγκράτεια, η εξάσκηση της θέλησης, καθώς και η αποφυγή των πειρασμών, των καταχρήσεων, των άσχημων σκέψεων και του θυμού. Πέραν αυτού, η ταύτιση της διατροφής στη νηστεία με την χορτοφαγία και τη Μεσογειακή διατροφή, αποτελεί μία καλή ευκαιρία αποτοξίνωσης του οργανισμού από την κρεατοφαγία και την υπερβολική κατανάλωση άλλων προϊόντων ζωϊκής προέλευσης (γαλακτοκομικά, αυγά κ.τ.λ.).
Οφέλη της νηστείας στην υγεία:
α) Η μη κατανάλωση τροφών ζωϊκής προέλευσης, κατά την περίοδο της νηστείας, έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της πρόσληψης κεκορεσμένου (ζωϊκού) λίπους, με αποτέλεσμα την ελάττωση των επιπέδων στο αίμα: της ολικής χοληστερόλης, της LDL- χοληστερόλης ή «κακής» χοληστερόλης, των τριγλυκεριδίων, καθώς και βελτίωση των επιπέδων της γλυκόζης (σακχάρου).
β) Η αυξημένη κατά την περίοδο της νηστείας κατανάλωση ορισμένων τροφίμων (π. χ. ελαιόλαδο, ελιές, ψάρι, ξηροί καρποί), τα οποία είναι πλούσια σε μονοακόρεστα και πολυακόρεστα λιπαρά οξέα, ενέχει ιδιαίτερα ευεργετικά αποτελέσματα στη λειτουργία της καρδιάς και στην υγεία των αγγείων.
γ) Η αυξημένη κατανάλωση φρούτων, λαχανικών, οσπρίων και δημητριακών, που παρατηρείται κατά την περίοδο της νηστείας, έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της πρόσληψης φυτικών ινών. Οι φυτικές ίνες είναι ιδιαίτερα ωφέλιμες στα άτομα, που πάσχουν από υπερλιπιδαιμία και σακχαρώδη διαβήτη, καθότι βοηθούν στη μείωση της απορρόφησης των λιπιδίων από τον βλεννογόνο του εντέρου, με αποτέλεσμα την ελάττωση των επιπέδων των λιπιδίων του αίματος. Συμβάλλουν επίσης στην ομαλοποίηση των επιπέδων του σακχάρου στο αίμα, στην καλή λειτουργικότητα του πεπτικού σωλήνα και στη μείωση του κινδύνου για εμφάνιση δυσκοιλιότητας.
δ) Πέραν των φυτικών ινών, η αυξημένη κατανάλωση φρούτων, λαχανικών, ελαιολάδου και ξηρών καρπών, θωρακίζει τον οργανισμό με βιταμίνη Ε, καροτενοειδή, φλαβονοειδή, σελήνιο και λυκοπένιο, που αποτελούν ουσίες, οι οποίες έχουν ισχυρή αντιοξειδωτική δράση, ενισχύουν το ανοσοποιητικό σύστημα και προστατεύουν τον οργανισμό από διάφορες μορφές καρκίνου (π.χ. καρκίνος παχέος εντέρου).
Κίνδυνοι από την παρατεταμένη νηστεία:
1) Η αποχή από την κατανάλωση τροφίμων ζωϊκής προέλευσης για μεγάλο χρονικό διάστημα στερεί τον οργανισμό από πρωτεϊνες υψηλής βιολογικής αξίας.
2) Η μη κατανάλωση ζωϊκών τροφών μπορεί να προκαλέσει μείωση των αποθεμάτων σιδήρου, δεδομένου ότι τα τρόφιμα φυτικής προέλευσης, που καταναλώνονται την περίοδο της νηστείας (π.χ. όσπρια, λαχανικά), δεν αποτελούν πολύ καλές πηγές σιδήρου, καθώς ο σίδηρος των τροφίμων αυτών εμφανίζει χαμηλή βιοδιαθεσιμότητα, με αποτέλεσμα την εμφάνιση σιδηροπενικής αναιμίας.
3) Σε αυστηρή και παρατεταμένη νηστεία, δυνατόν να παρατηρηθεί μείωση των επιπέδων της βιταμίνης Β12 και του φυλλικού οξέος, που επίσης αποτελούν παράγοντες της αιμοποίησης (παραγωγή ερυθρών αιμοσφαιρίων
4) Η μη κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων για μεγάλο χρονικό διάστημα, δυνατόν να προκαλέσει μείωση των επιπέδων του ασβεστίου, με αποτέλεσμα την εμφάνιση οστεοπενίας ή οστεοπόρωσης.
Προϋπόθεση, για την αποτροπή των παραπάνω διατροφικών κινδύνων κατά τη διάρκεια της νηστείας, αποτελεί η τήρηση των τριών βασικών αρχών της υγιούς διατροφής, που είναι :
α) η ισορροπία στο σωστό συνδυασμό των τροφίμων,
β) η ποικιλία στην κατανάλωση τροφής προερχόμενης από όλες τις ομάδες των τροφίμων αυτών και
γ) το μέτρο στην ποσότητα της τροφής, που καταναλώνεται κατά τα γεύματα. Η ανεξέλεγκτη κατανάλωση τροφής, με τη δικαιολογία ότι είναι νηστίσιμη, μπορεί να οδηγήσει στο παράδοξο, που είναι η αύξηση του σωματικού βάρους κατά τη διάρκεια της νηστείας.
