Του Δρ Αργύρη Β. Ντόβα
τ. Διευθυντή Β΄ Παθολογικής Κλινικής Γενικού Νοσοκομείου Λάρισας
& Παθολογικής Κλινικής ΕΣΥ Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Λάρισας.
Οι ασθένειες υπήρχαν από καταβολής κόσμου στη ζωή των ανθρώπων και διατάραζαν την υγεία τους με την εκδήλωση διαφόρων συμπτωμάτων, που εμπόδιζαν τις καθημερινές τους δραστηριότητες. Κατά περιόδους, έχουν ανευρεθεί χαραγμένες, σε τοίχους σπηλαίων και σε βράχους, σκηνές αντιμετώπισης των διαφόρων ασθενειών σε άρρωστα άτομα.
Τα πρώτα φάρμακα αναζητήθηκαν στο φυσικό περιβάλλον. Οι πρωτόγονοι άνθρωποι είχαν πολύ αναπτυγμένο το ένστικτο της αυτοπροστασίας. Σταδιακά κυριάρχησαν οι παρατηρήσεις πάνω στα αποτελέσματα των διαφόρων μορφών θεραπείας, καθώς και ο συσχετισμός τους με συγκεκριμένες ασθένειες. Έτσι, καθιερώθηκαν, ως φάρμακα, διάφορες ουσίες, που θεωρήθηκαν ειδικές για την αντιμετώπιση των συμπτωμάτων των διαφόρων παθήσεων, τα αίτια των οποίων, τις περισσότερες φορές, δεν γνώριζαν καν οι τότε θεράποντες ιατροί.
Η γνώση, γύρω από την αιτιολογία των διαφόρων ασθενειών και τους μηχανισμούς δράσης των διαφόρων θεραπευτικών ουσιών, ήλθε αργότερα. Αυτή η γνώση αποτέλεσε το εφαλτήριο για την ανακάλυψη πολλών σπουδαίων φαρμάκων, που έσωσαν την ανθρωπότητα από λοιμούς και επιδημίες.
Όμως, η θεραπεία των διαφόρων ασθενειών με τη χρήση των φαρμάκων μπορεί να ενέχει και ανεπιθύμητες ενέργειες στους ασθενείς. Το ενδεχόμενο αυτό είναι περισσότερο πιθανό στους ηλικιωμένους, όχι μόνο λόγω της γήρανσης των ιστών του οργανισμού τους, αλλά και λόγω της κατανάλωσης μεγάλου αριθμού φαρμάκων. Ένας ηλικιωμένος παίρνει, κατά μέσο όρο, 4 - 5 φάρμακα ημερησίως με ιατρική συνταγή και 1 - 2 φάρμακα χωρίς ιατρική οδηγία. Εξ αιτίας της πιθανότητας παρενεργειών από τη χρήση φαρμάκων, η αρχαία Ελληνική λέξη « φάρμακο » εννοιολογικά κινείται, χιλιάδες χρόνια τώρα, μεταξύ της δυνατότητας για θεραπεία των διαφόρων ασθενειών και της πρόκλησης θανάτου.
Αλόγιστη χρήση φαρμάκων είναι η ταυτόχρονη χρήση περισσότερων φαρμάκων, από όσα πραγματικά απαιτούνται για τη θεραπεία μιας νόσου. Η πολυφαρμακία συνιστά ιδιαίτερο πρόβλημα για τον πληθυσμό των ηλικιωμένων, που αποτελεί το 13% περίπου του συνολικού πληθυσμού και καταναλώνει το 30% και πλέον όλων των συνταγογραφούμενων φαρμάκων. Αρκετοί ασθενείς παίρνουν λάθος φάρμακα, άλλοι βρίσκονται σε εξάρτηση από φάρμακα και άλλοι χρησιμοποιούν επικίνδυνους συνδυασμούς φαρμάκων.
Στη χώρα μας, η κατανάλωση φαρμάκων έχει υπερτριπλασιασθεί τα τελευταία 10 - 15 χρόνια. Ένας στους τρεις Έλληνες παίρνει φάρμακα χωρίς ιατρική συνταγή και ένας στους τέσσερις παίρνει αντιβιοτικά για «ασήμαντον αφορμήν » ( π.χ. κοινό κρυολόγημα και άλλες ιογενείς λοιμώξεις ). Ειδικότερα, τα φάρμακα “lifestyle” (βιάγκρα, χάπια αδυνατίσματος, αντισυλληπτικά, δερματολογικά κ.α.) πωλούνται καθημερινά, ως απλά καταναλωτικά αγαθά, χωρίς ιατρική συνταγή.
Ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων: Η τοξικότητα των φαρμάκων και οι παρενέργειές τους, επί πολλά χρόνια, δεν ετύγχαναν της δέουσας προσοχής, σε παγκόσμιο επίπεδο. Η στάση αυτή άλλαξε ριζικά μετά το 1956, όταν εμφανίστηκε στην αγορά της Γερμανίας η θαλιδομίδη. Μέχρι το 1961, είχαν γεννηθεί περισσότερα από 8.000 παραμορφωμένα παιδιά, από μητέρες που έπαιρναν το συνταγογραφούμενο αυτό φάρμακο. Το αντιβιοτικό χλωραμφενικόλη χρησιμοποιούνταν ευρέως, με αποτέλεσμα να προκαλέσει πολλούς θανάτους (ιδιαίτερα παιδιών ) από απλαστική αναιμία. Οι μεγάλες δόσεις στρεπτομυκίνης προκάλεσαν κώφωση σε πολλούς ασθενείς με φυματίωση. Επίσης, αποδείχτηκε ότι ορισμένα οιστρογόνα,, χορηγούμενα σαν θεραπεία υποκατάστασης, δυνατόν να ασκούν καρκινογόνο επίδραση, ενώ τα αντισυλληπτικά φαίνεται ότι προκαλούν ποικίλες παρενέργειες. Η άσκοπη και αλόγιστη χρήση αντιβιοτικών τις τελευταίες δεκαετίες, σε περιπτώσεις που δεν ωφελούν ( π.χ. ιογενείς λοιμώξεις ), έχει προκαλέσει σοβαρά προβλήματα υγείας (αλλεργικές αντιδράσεις, καταστροφή της εντερικής χλωρίδας, έλλειψη βιταμινών, διάρροια ή σύνδρομο δυσαπορρόφησης ) και έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη ανθεκτικών μικροβίων.
Τα τελευταία χρόνια, έχουν αυξηθεί οι σχετικοί έλεγχοι και η νομοθεσία έχει γίνει πολύ αυστηρή, με αποτέλεσμα να έχουν αποσυρθεί πολλά φάρμακα λόγω σοβαρών παρενεργειών. Οι ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων σε ποσοστό 30% είναι σοβαρές και σε ποσοστό 1.5% περίπου θανατηφόρες. Οι συνηθέστερες παρενέργειες των φαρμάκων είναι δερματολογικές, νευρολογικές και γαστρεντερολογικές. Η πολυφαρμακία ευθύνεται για οργανικές βλάβες ή θανάτους στο 20% των νοσοκομειακών ασθενών και αποτελεί την 5η αιτία θανάτου σε παγκόσμιο επίπεδο.
Αιτίες της πολυφαρμακίας: Στις κυριότερες αιτίες της χρήσης πολλών φαρμάκων, περιλαμβάνονται:
α) Η εξέλιξη της Φαρμακολογίας, η οποία αναμφίβολα είχε σαν συνέπεια την ανακάλυψη πολλών φαρμάκων για την αντιμετώπιση των πλείστων νοσημάτων, που προσβάλλουν τον άνθρωπο.
β) Η αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης. Στα ηλικιωμένα άτομα αυξάνονται οι πιθανότητες εκδήλωσης νοσημάτων ή καταστάσεων στον ανθρώπινο οργανισμό ( π.χ. υπέρταση, σακχαρώδης διαβήτης ), που απαιτούν τη χορήγηση πολλών φαρμάκων, ωφέλιμων μεν, αλλά με ανεπιθύμητες ενέργειες και διάφορες αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους.
γ) Η διάδοση του διαδικτύου και των άλλων μέσων μαζικής ενημέρωσης, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση των γνώσεων των ασθενών, πάνω σε θέματα υγείας και θεραπευτικής αντιμετώπισης των διαφόρων ασθενειών, με αποτέλεσμα συχνά να τους οδηγεί στην επικίνδυνη απόφαση να προμηθεύονται μόνοι τους φάρμακα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας τους.
δ) Η ευρεία διάδοση των ομοιοπαθητικών και φυτικών θεραπειών, οι οποίες θεωρούνται εσφαλμένα από τους ασθενείς ακίνδυνες και χρησιμοποιούνται πολύ εύκολα.
ε) Η αθέλητη πολλές φορές συμβολή των γιατρών στην πολυφαρμακία, λόγω μη λήψης λεπτομερούς ιστορικού, σ’ ό, τι αφορά τα φάρμακα που ήδη παίρνει ο ασθενής, με αποτέλεσμα να συνταγογραφούν παρόμοια φάρμακα ή φάρμακα, τα οποία είναι δυνατόν να αλληλοεπιδράσουν με τα ήδη λαμβανόμενα από τον ασθενή φάρμακα.
Συμβουλές για την πρόληψη της πολυφαρμακίας και των ανεπιθύμητων ενεργειών των φαρμάκων: Οι ασθενείς πρέπει:
1) να μελετούν τις ετικέτες των κουτιών των φαρμάκων. Μπορεί να προειδοποιούν για τυχόν παρενέργειες,
2) να γνωρίζουν τα φάρμακα με τις ονομασίες και τις ενδείξεις τους,
3) να έχουν πάντα μαζί τους τη « λίστα » των φαρμάκων που παίρνουν,
4) να επισκέπτονται, αν είναι δυνατόν, πάντα το ίδιο φαρμακείο,
5) σε περίπτωση, που επισκέπτονται πολλούς γιατρούς, ο καθένας εξ αυτών να γνωρίζει τι συνταγογραφεί ο άλλος,
6) ο γιατρός να γνωρίζει τις πιθανές αλληλοεπιδράσεις των λαμβανόμενων φαρμάκων και
7) να μην παίρνουν ποτέ ένα νέο φάρμακο, χωρίς πρώτα να έχουν ενημερωθεί, από το γιατρό τους ή τον φαρμακοποιό, για τις τυχόν παρενέργειές του.
