Από τον κ. Κωνσταντίνο Κάππα, Καθηγητή Ιατρικής Φυσικής
Η Φύση είναι ραδιενεργή. Το σώμα μας εκτίθεται συνεχώς σε ακτινοβολία από τους γαλαξίες και τον ήλιο, από το υπέδαφος και την ατμόσφαιρα, ακόμη και από την τροφή μας... Δεν πεθαίνουμε από αυτόν τον «ραδιενεργό βομβαρδισμό», καθώς επί εκατομμύρια χρόνια ο οργανισμός μας με συνεχείς μεταλλάξεις και προσαρμογές, επιβιώνει πολύ καλά σε περιβάλλον (χαμηλών δόσεων) ακτινοβολίας. Χαρακτηριστικά, μόνο και μόνο επειδή... υπάρχουμε, όλη αυτή η ακτινοβολία που δεχόμαστε από το περιβάλλον κάθε δύο ημέρες, αντιστοιχεί (σε όρους μεγέθους κινδύνου) σε 1 ακτινογραφία θώρακος!
Ραδόνιο (Ra-222). Σε αυτή τη φυσιολογική διαδικασία, το ραδιενεργό Ραδόνιο-222, παράγεται ως αέριο (από τα ραδιενεργά στοιχεία Ουράνιο και Ράδιο τα οποία ενυπάρχουν από καταβολής κόσμου σε τεράστιες ποσότητες στα έγκατα της γης), ανεβαίνει στην επιφάνεια και κατακλύζει κτίρια, ορυχεία, χωράφια, σπαρτά, υπόγεια ύδατα και τελικά την ατμόσφαιρα. Το Ραδόνιο-222, εκπέμποντας ακτινοβολία, συνεχώς μετατρέπεται σε άλλα ραδιενεργά στοιχεία, κυρίως Πολώνιο (Po-210) και Μόλυβδο (Mo-210) υπό μορφή σκόνης (τα οποία με την σειρά τους και αυτά, εκπέμπουν ακτινοβολία).
Καπνός. Στα χωράφια, η ραδιενεργή σκόνη δεν κάνει διακρίσεις. Εναποτίθεται σε κάθε φυτό, αλλά δεν παραμένει για πολύ, καθώς σκορπίζει με τον άνεμο και τη βροχή. Η ατυχία των καπνιστών έγκειται στο γεγονός ότι τα φύλλα του καπνού είναι μεγάλα με πολλά τριχίδια και από τις δύο πλευρές (τα οποία «μεγαλώνουν» ακόμη περισσότερο την επιφάνεια του φύλλου). Τα τριχίδια αυτά εκκρίνουν κολλώδεις ουσίες οι οποίες αιχμαλωτίζουν και «ενθυλακώνουν» πλήρως την ραδιενεργή σκόνη (κυρίως Πολώνιο-210) η οποία παραμένει και μετά τη βιομηχανική επεξεργασία του καπνού στα τελικά προϊόντα (τσιγάρα, πούρα, καπνός πίπας, κ.ά.). Σαν να μην έφτανε αυτό, τα φωσφορούχα λιπάσματα περιέχουν και αυτά ίχνη ραδιενεργών ουσιών (κυρίως Ουράνιο-238 και Πολώνιο-210) και εκτός από λίπασμα θρέφουν τις καπνοφυτείες και με ραδιενέργεια. Σαφής απόδειξη είναι το γεγονός ότι ο καπνός όταν καλλιεργείται σε υποανάπτυκτες ή αναπτυσσόμενες χώρες, έχει συνήθως πολύ χαμηλότερη ραδιενέργεια (μικρότερη του 50%) από ότι σε ανεπτυγμένες χώρες, λόγω της μικρής ποσότητος φωσφορούχων λιπασμάτων που χρησιμοποιούνται.
Η ραδιενέργεια στους πνεύμονες μας. Όταν ανάβει και αρχίζει να καίγεται ο καπνός, τα αδιάλυτα ραδιενεργά σωματίδια απελευθερώνονται και εισπνεόμενα από τους πνεύμονες, κατακάθονται ιδίως στα σημεία διχασμού των βρογχιολίων. Τονίζεται ότι τα σωματίδια αυτά αποβάλλονται πολύ δύσκολα από τον οργανισμό, καθώς καθηλώνονται από την πίσσα του τσιγάρου (η οποία προσκολλάται και αυτή σαν τσίχλα στους πνεύμονες). Οι παγιδευμένες ραδιενεργές ουσίες και κυρίως το Πολώνιο-210, εκπέμπουν εξαιρετικά ισχυρή και επιβλαβή ακτινοβολία (τα λεγόμενα σωματίδια άλφα) η οποία απορροφάται από τον πνευμονικό ιστό. Χαρακτηριστικά:
* Εάν θεωρηθεί ότι μία ακτινογραφία θώρακος προκαλεί απορρόφηση δόσης σε ένα άτομο 0,02 mSv (milli-Sievert είναι μονάδα μέτρησης της απορροφώμενης δόσης ακτινοβολίας), και ένα πακέτο τσιγάρα (στα σημεία διχασμού των βρογχιολίων) προκαλεί απορρόφηση δόσης τουλάχιστον 0,10 mSv, αυτή αντιστοιχεί (σε όρους μεγέθους κινδύνου), το λιγότερο σε 5 ακτινογραφίες θώρακος.
* Σε ετήσια βάση το κάπνισμα ενός πακέτου τσιγάρων την ημέρα αντιστοιχεί τουλάχιστον σε 1.800 ακτινογραφίες θώρακος.
* Οι παραπάνω τιμές είναι εξαιρετικά συντηρητικές, καθώς αφορούν σε μη-αρωματικό, μη-επεξεργασμένο καπνό (χωρίς φωσφορικά λιπάσματα). Η πλειοψηφία των ερευνητών παγκοσμίως αναφέρει πραγματική μέση δόση (σε ελάχιστα σημεία του πνεύμονος, αρκετά όμως για να προκαλέσουν βιολογικές βλάβες) της τάξης των 100 mSv ετησίως για καπνιστές ενός πακέτου τσιγάρων ημερησίως ή απλά 5.000 ακτινογραφίες θώρακος ετησίως....
Βιολογικές βλάβες στους πνεύμονες από τη ραδιενέργεια. Η συχνότητα και η σοβαρότητα των βλαβερών συνεπειών από την απορρόφηση ακτινοβολίας, είναι ανάλογη της συνολικής δόσης η οποία συσσωρεύεται με το πέρασμα του χρόνου. Για παράδειγμα, ερευνητές χρησιμοποιώντας το 1/5 του Πολωνίου-210 το οποίο συσσωρεύει σε 25 χρόνια καπνιστής 2 πακέτων τσιγάρων την ημέρα, προκάλεσαν καρκίνο του πνεύμονος σε πειραματόζωα. Επίσης, δεν είναι τυχαίο ότι, οι περιοχές του πνεύμονος, όπου παρατηρείται υψηλής συγκέντρωση Πολωνίου-210 είναι και περιοχές εμφάνισης βρογχογενετικών νεοπλασιών. Είναι τέλος, χαρακτηριστικό το γεγονός ότι πολύ μεγάλο ποσοστό των καρκίνων του πνεύμονος οι οποίοι εμφανίζονται σε καπνιστές είναι αδενοκαρκινώματα, τύπος καρκίνου ο οποίος προκαλείται (εκτός των άλλων αιτιών) και από έκθεση σε σωματίδια άλφα, προερχόμενα από Πολώνιο-210.
Απορρόφηση δόσης ακτινοβολίας εκτός πνεύμονος. Η ποσότητα Πολωνίου-210 μεταφέρεται από τη συστηματική κυκλοφορία σε κάθε ιστό και κύτταρο, προκαλώντας μεταλλάξεις στις γενετικές κυτταρικές δομές, επιταχυνόμενη γήρανση και πρώιμο θάνατο, εξ αιτίας ενός ευρέως φάσματος ασθενειών. Οι καπνιστές εμφανίζουν υψηλά ποσοστά Πολωνίου-210 σε ούρα, σπλήνα, ήπαρ, νεφρούς, πάγκρεας και γεννητικά όργανα. Επίσης, το Πολώνιο-210 είναι "κυνηγός οστών". Με άλλα λόγια, τα αιμοποιητικά κύτταρα των οστών απορροφούν με απληστία το διαθέσιμο Πολώνιο-210. Επίσης, τα ούρα των καπνιστών περιέχουν 6 φορές περισσότερο Πολώνιο-210 από ότι τα ούρα των μη-καπνιστών και η συχνότητα εμφάνισης καρκίνου της ουροδόχου κύστης μεταξύ των καπνιστών αυξάνεται ανάλογα με την ποσότητα του καπνού την οποία καταναλώνουν.
Πρώην καπνιστές.To Πολώνιο-210 εκπέμπει υψηλής ενεργότητος καρκινογόνο άλφα ακτινοβολία σε εντοπισμένες μικρές περιοχές του πνεύμονος, για μεγάλο διάστημα μετά την διακοπή του καπνίσματος. Αυτό διαπιστώθηκε από μελέτες σε πνεύμονες πρώην καπνιστών όπου η συγκέντρωση Μολύβδου-210 και Πολωνίου-210 στον πνευμονικό ιστό ήταν (ακόμη και ένα έτος μετά την διακοπή του καπνίσματος) δύο φορές υψηλότερη από ότι στους μη-καπνιστές. Η περιεκτικότητα των πνευμόνων σε ραδιενεργές ουσίες φθίνει βέβαια με την πάροδο του χρόνου έως ότου μηδενιστεί σε μερικά χρόνια.
Παθητικοί καπνιστές, κάπνισμα σε εσωτερικούς χώρους. Η συγκέντρωση Ραδονίου-222 στο εσωτερικό των κατοικιών αποτελεί σοβαρό κίνδυνο υγείας, ο οποίος είναι υπεύθυνος για μεγάλο ποσοστό εμφάνισης καρκίνων του πνεύμονος παγκοσμίως. Η εισπνοή καπνού και ιδίως το συστηματικό κάπνισμα επαυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο αυτόν, όχι μόνο για τους καπνιστές αλλά και για τους μη-καπνιστές:
* Ο καπνός του τσιγάρου λειτουργεί σαν «μαγνήτης» για ατμοσφαιρικά σωματίδια με αποτέλεσμα, τα ραδιενεργά στοιχεία Μόλυβδος-210 και Πολώνιο-210 (προερχόμενα από την ατμόσφαιρα αλλά και από το εκλυόμενο Ραδόνιο-222 σε κλειστούς χώρους) να απορροφώνται από τα σωματίδια του καπνού και να παραμένουν αιωρούμενα έως ότου εισπνευσθούν από οποιονδήποτε είναι παρών στον κλειστό χώρο.
* Το 75% της ενεργότητος των σωματιδίων άλφα του καπνού διαχέεται στον περιβάλλοντα αέρα χωρίς να εισπνευσθεί προηγουμένως από τον καπνιστή, κάνοντάς τον διαθέσιμο για τους πνεύμονες των παθητικών καπνιστών, καθώς είναι στάσιμος σε κλειστούς χώρους.
Φίλτρα, ελαφρά τσιγάρα, «άκαπνος» καπνός. Το φίλτρο δεν προσφέρει αξιόλογη προστασία έναντι της εισπνοής Πολωνίου-210. Επίσης το Πολώνιο-210 είναι παρόν στον καπνό ο οποίος καταναλώνεται υπό μορφή τσίχλας («chewingtobacco») και ο οποίος λέγεται και «άκαπνος». Σε ό,τι αφορά στην περίπτωση των ελαφρών (light) τσιγάρων, η χρήση περισσότερο πορώδους χαρτιού και φίλτρου ναι μεν μειώνει την πίσσα και τη νικοτίνη στον εισπνεόμενο καπνό, επιτείνει όμως την καύση. Αυτή η διαδικασία αυξάνει δυνητικά την πυρόλυση των τριχιδίων του καπνού, με αποτέλεσμα, τα σωματίδια του καπνού να εμπεριέχουν μεγαλύτερη ποσότητα Μολύβδου-210 και Πολωνίου-210 ανά γραμμάριο. Συμπερασματικά, εάν οι ραδιενεργές ουσίες συμβάλλουν στης αύξηση των καρκίνων των σχετικών με το κάπνισμα, τότε ο αριθμός των τσιγάρων είναι περισσότερο σημαντικός παράγοντας από ότι η ποσότητα της εμπεριεχόμενης πίσσας και νικοτίνης.
Ελλάδα. Σύμφωνα με Έλληνες ερευνητές, τα στοιχεία για τη χώρα μας είναι ίδια με αυτά των άλλων ανεπτυγμένων χωρών. Επιπλέον, η ετήσια μέση ενεργός δόση ακτινοβολίας στους πνεύμονες λόγω καπνίσματος είναι πολλές εκατοντάδες φορές υψηλότερη από τη δόση την οποία απορρόφησε ο μέσος Έλληνας από τα ατμοσφαιρικά ραδιενεργά κατακρημνίσματα Καισίου-137 στα φύλλα των φυτών, λόγω του ατυχήματος του Chernobyl...
Συμπέρασμα. α) Το κάπνισμα 4 τσιγάρων εκθέτει τους πνεύμονες σε ακτινοβολία όσο και μία τουλάχιστον ακτινογραφία θώρακος. β) Η ραδιενέργεια του καιόμενου καπνού είναι βασική αιτία καρκινογένεσης. γ) Κόβουμε το τσιγάρο. δ) Εάν δεν μπορούμε να κόψουμε το τσιγάρο μόνοι μας, απευθυνόμαστε στο ιατρείο διακοπής καπνίσματος της Πνευμονολογικής Κλινικής του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Λάρισας.
