Συνέντευξη-παρουσίαση: Άννα Σταυράκη
Σώμα δεν έχω πια, μόνο σαν όνομα υπάρχω. Ορέστης και Ηλέκτρα δυο μυθικά πρόσωπα στο περιθώριο της Ιστορίας εγκλωβισμένα στο χρόνο και το χώρο του αρχαίου θεάτρου. Σαν τον Τάνταλο κουβαλούν το άχθος της οικογενειακής ιστορίας, μιας τραγωδίας που δεν ολοκληρώνεται. Αυτή τη φορά δεν είναι μόνοι. Νέοι εισβολείς άνθρωποι που προέρχονται από έναν άλλο χρόνο, μια άλλη εποχή, φέρουν με τον ενθουσιασμό, την αθωότητα και τη νεότητά τους μια άλλη ποιότητα. Με δυο λόγια η τραγωδία των παθών. Μια από τις πιο άρτιες αν όχι η αρτιότερη παράσταση του φετινού καλοκαιριού έρχεται και στη Λάρισα στις 18 Σεπτεμβρίου στο κηποθέατρο Αλκαζάρ. Τίποτα δεν είναι πιο επίκαιρο για τα τερτίπια της εξουσίας και όσους πάνε κόντρα σε αυτή. Ο Θεός του θεάτρου φαίνεται να έκλεισε συνωμοτικά το μάτι στον Γιάννη Χουβαρδά και στεφάνωσε με την αποδοχή του τον Νίκο Κουρή. Ο ήρωας που περνάει από τη μητροκτονία στην τρέλα, τη γνώση και την παραγνώριση κάνει μια μετωπική σύγκρουση με ανθρώπους και θεούς. Αυτή ήταν άλλωστε και η εντολή του Γιάννη Χουβαρδά στον Νίκο Κουρή για την προσέγγιση του ρόλου του Ορέστη. Η παράσταση στηρίζεται στην παράδοση την αστική όμως όχι τη λαϊκή. Έχει γοητεία, πάθος, λιτότητα και αρκετή πρωτοτυπία αφού στην αρχή ξενίζει με την είσοδο του χορού και να είσαστε προετοιμασμένοι για κάτι τέτοιο. Ακόμα και από το κοίλο της Επιδαύρου ακούστηκε από ανυπόμονους θεατές «καλά πλάκα μας κάνουν;». Κι όμως στη συνέχεια όλοι εμείς οι θεατές παθαίνουμε πλάκα με την αρτιότητα ενός τέτοιου καλά στερεωμένου κειμένου. Σ αυτή την παρουσίαση μιλάνε ο Γιάννης Χουβαρδάς και ο πρωταγωνιστής Νίκος Κουρής. Μια παράσταση απλή, καθαρή, κρυστάλλινη όπως οι πανανθρώπινες αξίες, αυτές που ποτέ δεν πέφτουν όσοι αιώνες κι αν περάσουν.
Ένα από τα πιο πολιτικά και συνταρακτικά ανθρώπινα κείμενα της αρχαιότητας, σε σκηνοθεσία του Καλλιτεχνικού Διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου Γιάννη Χουβαρδά. Στο ρόλο του Ορέστη ο Νίκος Κουρής ενώ την Ηλέκτρα ερμηνεύει η Στεφανία Γουλιώτη.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΟΥΒΑΡΔΑΣ
* Ποιος θεός, όλοι οι θεοί εχθροί μας λένε οι ήρωές σας. Εσείς πιστεύετε στο θεό του θεάτρου; Τον εξευμενίζετε και με ποιο τρόπο;
-Το ζήτημα δεν είναι αν πιστεύω εγώ στο θεό του θεάτρου, αλλά αν εκείνος πιστεύει σε μένα. Κάνω ό,τι μπορώ γι’ αυτό, άλλοτε μου εμφανίζεται και άλλοτε όχι, τα κριτήριά του είναι πάντα αδιευκρίνιστα, πάντως εδώ μοιάζει να του χτύπησα μια ευαίσθητη χορδή.
*Πού οδηγείτε τον Ορέστη σας;
-Πάλι θα πω ότι δεν έχει σημασία το πού τον οδηγώ εγώ, αλλά το πού τον οδηγεί ο Ευριπίδης. Ο Ευριπίδης λοιπόν τον οδηγεί από τη μητροκτονία στη τρέλα, από την τρέλα στη γνώση, από τη γνώση στην παραγνώριση, από την παραγνώριση στην παράνοια, από την παράνοια στην απελπισία, από την απελπισία στην ακραία δράση και κάπου εκεί εμφανίζεται ο ηθικός αυτουργός των πάντων Απόλλων και τον σώζει. Έτσι λειτουργεί και η παράσταση. Ξεκινά με φως, περνάει από το λυκόφως, μπαίνει στο σκοτάδι, διακρίνει στο βάθος μια αχτίδα, ξαναγυρίζει στο απόλυτο έρεβος, για να καταλήξει στο εκτυφλωτικό φως μιας απρόσμενης θεϊκής παρέμβασης.
*Ποιο το νόημα της σκηνοθετικής γραμμής στον Ορέστη;
-Το «αμαρτίαι γονέων παιδεύουσι τέκνα», αλλά με πολλές απότομες στροφές αναποδογυρίσματα και παλινωδίες. Η νέα γενιά κληρονομεί τα βαριά σφάλματα των προηγούμενων γενιών και είναι καταδικασμένη να τα καθάρει χωρίς να γνωρίζει από πού ξεκίνησε το κακό και πώς να διαχειριστεί τις αλλεπάλληλες κρίσεις που ξεσπούν. Θα τα καταφέρει; Ή η αρχαία κατάρα θα σφραγίσει και τη δική της ζωή;
*Με τι εικόνα θελήσατε να φύγει ο θεατής από την Επίδαυρο;
-Με την εικόνα ολόκληρης της παράστασης. Που σημαίνει ότι έπρεπε να την παρακολουθεί προσεκτικά, κριτικά, ανοιχτά, από την αρχή μέχρι το τέλος. Πράγμα που, είμαι ευτυχής να πω, συνέβη και ελπίζω να συμβεί και στην αγαπητή μου Λάρισα.
*Τι κατεύθυνση δώσατε στον Νίκο Κουρή για το ρόλο;
-Μετωπική. Πρέπει να συγκρούεται συνεχώς μετωπικά με θεούς, δαίμονες, ανθρώπους, λάθη του παρελθόντος, τα λάθη τα δικά του, τα συναισθήματά του, τη μοίρα του. Και να αποτυγχάνει. Και σαν τον Σίσσυφο, να ξεσηκώνεται και να προσπαθεί από την αρχή.
*Το ότι ξενίζει το κοινό το πώς μπαίνει στην παράσταση ο χορός το περιμένατε; Το επιδιώξατε;
-Φυσικά, είναι αναμενόμενο. Δεν είναι όμως «εξυπνακισμός» της παράστασης, είναι μια αναγκαία διαδικασία για να περάσει το κοινό, όπως ακριβώς και ο χορός των νέων παιδιών: από το ξένισμα στην περιέργεια, μετά στην αμφίθυμη συμμετοχή και τέλος στην ταύτιση και την απόλυτη συμμετοχή.
*Η παράσταση κρατήθηκε σκόπιμα λιτή λόγω οικονομικών ή λόγω σύγχρονων αντιλήψεων;
-Το δεύτερο. Φυσικά το πρώτο είναι πάντα στο μυαλό μας αυτό το διάστημα, αλλά η ακραία αφαίρεση και καθαρότητα ήταν ένα βασικό ζητούμενο της παράστασης.
*Το ότι οι ηθοποιοί παίζουν άριστα στο πιάνο έργα Καλομοίρη, υποδεικνύει το αναγκαίο του πολυτάλαντου αυτού που ανεβαίνει στη σκηνή;
-Αναγκαίο δεν ξέρω, αλλά επιθυμητό σίγουρα. Πάντα βέβαια ψάχνω ηθοποιούς που συνδυάζουν διάφορες ικανότητες. Ο ηθοποιός όμως είναι πρωτίστως ερμηνευτής του λόγου. Όλα τα άλλα έπονται.
*Αν η παράσταση δεν ήταν του Εθνικού Θεάτρου θα την ανεβάζατε διαφορετικά; Τι εφόδια σας έδωσε το Εθνικό θέατρο;
-Όχι πολύ διαφορετικά σαν παραγωγή. Ίσως με λιγότερους ηθοποιούς. Και καθόλου διαφορετικά σαν σύλληψη και καλλιτεχνική εκτέλεση. Αυτά είναι ενιαία, όπου και να δουλεύει κανείς.
*Αισθάνεστε ότι πάτε κόντρα στην παράδοση μ’ αυτή την παράσταση;
-Το αντίθετο. Η παράσταση στηρίζεται στην παράδοση (την αστική βέβαια, όχι τη λαϊκή) και διερευνά τη σχέση της με το σήμερα, με μία νέα γενιά που πιθανώς δεν έχει συνειδητή σχέση με την παράδοση ή με το παρελθόν και ιδίως με την ιστορία της.
ΝΙΚΟΣ ΚΟΥΡΗΣ
*Είναι μεταφυσική η εμπειρία του ρόλου του Ορέστη;
-Όσο μεταφυσική εμπειρία είναι το οτιδήποτε δεν μπορείς να ελέγξεις. Που δεν είναι του χεριού σου. Όπως η διαδικασία της φαντασίωσης ή κάποιου γεγονότος που δεν μπορείς ούτε να το ξεχάσεις αλλά ούτε και να το αντιμετωπίσεις.
*Το πεπρωμένο μπορεί ν αποφευχθεί;
-Το πεπρωμένο; Μα τι είναι το πεπρωμένο; Ποιος ξέρει; Μήπως είναι ένα παρελθόν ανίατο; Μήπως είναι ο λάθος τρόπος που σκεφτόμαστε; Αλλά γιατί να το αποφύγουμε αφού σίγουρα το πεπρωμένο μας είμαστε εμείς; Μπορείς να αποφύγεις τον εαυτό σου; Δεν νομίζω. Όσο κι αν θες.
*Πόσο κοντά σας είναι ο ρόλος του Ορέστη. Τι στοιχεία δικά σας έχει;
-Αν απομονώσεις κάθε ρόλο από τη συγκεκριμένη ιστορία πάντα έχει στοιχεία από όλους μας. Πόσο μάλλον όταν τον ερμηνεύει ένας συγκεκριμένος άνθρωπος. Αλλά το βασικό στοιχείο θα έλεγα ότι είναι ο φόβος. Ο φόβος της βαθύτερης ύπαρξης εννοώ.
*Θα τολμούσατε να έρθετε σε κόντρα με εξουσίες και κατεστημένα ή διαπλεκόμενα συμφέροντα όπως ο ήρωας που υποδύεστε;
-Κατ’ αρχάς δεν νομίζω ότι ο Ορέστης κάνει αυτό. Ο Ορέστης είναι η εξουσία που χάνει τη θέση της και προσπαθεί να την ξανακερδίσει. Την εξουσία και τη θέση του και τη ζωή του φυσικά. Το λέω γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Ορέστης πάνω απ’ όλα είναι ένα σύμβολο και χρειάζεται από όλους μας αποκωδικοποίηση.
*Σε ένα σημείο το κείμενο λέει ότι οι εγκάθετοι της εξουσίας είναι βδέλλες. Το πιστεύετε αυτό;
-Προφανώς. Απλά η αγάπη για την εξουσία έχει πολλά ποδάρια. Όλοι κινδυνεύουμε να καταχραστούμε την όποια εξουσία έχουμε ή μας δίνεται ή μας χαρίζεται. Όλοι μας.
*Είναι ένα κείμενο ύμνος στη φιλία. Πιστεύετε σ αυτή;
-Βέβαια πιστεύω κι ας μην την έχω συναντήσει στο βαθμό και στην ποιότητα που εμφανίζεται στο έργο. Δεν πειράζει, καλύτερα να πιστεύεις ότι κάτι θα συμβεί, παρά ότι δεν θα συμβεί.
*Ο μέσος άνθρωπος μπορεί ν αντέξει τις ψυχολογικές μεταπτώσεις ενός Ορέστη;
-Ποιος είναι ο μέσος άνθρωπος; Όλοι είμαστε έτοιμοι για όλα όταν πρόκειται να αναμετρηθούμε με κάτι μεγαλύτερο από εμάς. Όπως είναι ο θάνατος. Όταν τα γεγονότα είναι ακραία, όλοι αλλάζουμε.
* * *
«Σώμα δεν έχω πια, μόνο σαν όνομα υπάρχω» Ορέστης (Α’ επεισόδιο)
Ο «Ορέστης» διδάχτηκε το 408 π.Χ. λίγο πριν ο Ευριπίδης εγκαταλείψει οριστικά την Αθήνα και εγκατασταθεί στη Μακεδονία. Πρόκειται για ένα έργο με βαθιά πολιτική σκέψη και ανθρώπινες προεκτάσεις. Ο Ορέστης γίνεται μητροκτόνος υπακούοντας στη θεϊκή βούληση. Η πράξη του, ανίερη, διασαλεύει την ηθική τάξη των πραγμάτων και τον βυθίζει στην παραφροσύνη. Όμως δεν εγκαταλείπει. Παλεύει για την επιείκεια των συμπολιτών του, αγωνίζεται για την ίδια του τη ζωή και διεκδικεί τη σωτηρία του. Λίγο πριν η Αθηναϊκή δημοκρατία καταρρεύσει, σε μια εποχή αμφιβολίας και αλλαγών, ο Ευριπίδης κρατά την παραδοσιακή φόρμα της τραγωδίας αλλά φέρνει το μύθο πιο κοντά στα ανθρώπινα μέτρα. Τη λύση θα δώσει (;) τελικά ο από μηχανής θεός, προηγουμένως όμως το έργο θα φωτίσει εύστοχα πολυσήμαντα θέματα ανθρώπινης ηθικής, πολιτικής πρακτικής αλλά και μεμονωμένης και συλλογικής ευθύνης.
Στην παράσταση του Εθνικού Θεάτρου, ο Ορέστης, η Ηλέκτρα και τα άλλα πρόσωπα του δράματος είναι μυθικές οντότητες εγκλωβισμένες μέσα στο χρόνο και το χώρο του αρχαίου θεάτρου. Σαν τον Τάνταλο κουβαλούν το άχθος της οικογενειακής ιστορίας, το άχθος μιας τραγωδίας που δεν καθαίρεται. Απέναντι στα μυθικά πρόσωπα της ιστορίας εμφανίζεται ένας χορός νέων γυναικών και ανδρών. Προερχόμενος από μια άλλη, τη σημερινή, εποχή, ο χορός αρχικά διστάζει, έπειτα συμπάσχει, συμμετέχει ενεργά, ταυτίζεται και βιώνει την ιστορία των Ατρειδών, μια ιστορία γεμάτη συγκρούσεις, αίμα, ανατροπές, ενοχές και απολογίες. Η παράσταση ανιχνεύει το μύθο θέτοντας ερωτήματα για τις σχέσεις των γενεών, των φύλων, της κοινωνικής συνοχής και της επιβίωσης των νέων ανθρώπων σε ένα εχθρικό κόσμο. Το τέλος του έργου και των μυθικών προσώπων, αριστοτεχνικά ειρωνικό από τον Ευριπίδη, φέρνει την ομάδα των νέων σημερινών ανθρώπων αντιμέτωπη με τη σημασία της Ιστορίας και του Μύθου στη δική τους ζωή.
ΤΟ ΕΡΓΟ
Μετά τη μητροκτονία, ο Ορέστης «μαραζώνει, άρρωστο αγρίμι σ’ ένα στρώμα», κυνηγημένος από τις Ερινύες και καταδικασμένος σε θάνατο από την πόλη. Στο πλάι του βρίσκεται η Ηλέκτρα. Στο Άργος καταφθάνουν από την Τροία ο Μενέλαος και η Ελένη. Είναι η τελευταία ελπίδα για τα δύο αδέλφια που προσδοκούν από τον Μενέλαο να παρέμβει αλλά ούτε αυτός ούτε ο Τυνδάρεως - πατέρας της Ελένης- σκοπεύουν να τους βοηθήσουν. Τότε ο Ορέστης στρέφεται στον φίλο του, Πυλάδη, που αποδεικνύει τη φιλία του αποφασίζοντας να τον στηρίξει, με κίνδυνο τη ζωή του. Όταν η λαϊκή ετυμηγορία ανακοινώνεται και είναι καταδικαστική για τα δύο αδέλφια, οι τρεις τους καταστρώνουν ένα σχέδιο εκδίκησης: θέλοντας να εκδικηθούν τον Μενέλαο για την προδοσία του, αποφασίζουν να σκοτώσουν την Ελένη. Η Ηλέκτρα μάλιστα προτείνει να πιάσουν όμηρο την κόρη της Ελένης, Ερμιόνη. Οι ήρωες παγιδεύονται μέσα στις πράξεις τους, ενώ προσπαθούν απεγνωσμένα να διασωθούν. Κι ενώ οδηγούνται σε έναν φαύλο κύκλο βίας και αίματος, τη λύση έρχεται να δώσει η παρέμβαση του από μηχανής θεού, Απόλλωνα.
«ΟΡΕΣΤΗΣ» ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ
Ο «Ορέστης» έχει παρουσιαστεί στο Εθνικό Θέατρο δύο φορές, το 1971 – παράσταση που επαναλήφθηκε το 1973 - σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού, με Ορέστη τον Νίκο Κούρκουλο και το Δημήτρη Μαλαβέτα στην επανάληψη και το 1982 σε σκηνοθεσία Γιώργου Σεβαστίκογλου με Ορέστη τον Νικήτα Τσακίρογλου.
