«Πράσινοι/ες άνθρωποι και θεοί/ές, πράσινες γιορτές, έθιμα και τελετουργίες»

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΗ

Αν υιοθετήσουμε την αξιωματική αρχή του Ηράκλειτου ότι «Τα πάντα ρει», προκύπτει η διερώτηση αν ο ανθρώπινος βίος και η ανθρώπινη κουλτούρα υφίστανται μια αέναη μεταβολή, με αποτέλεσμα το πελώριο ψηφιδωτό του ιστορικού μας αποτυπώματος να αποτελείται από ανεπανάληπτες ψηφίδες, προϊόν της διαρκούς ροής του συμβολικού ποταμού του μεγάλου στοχαστή. Ή μήπως η ανθρώπινη κουλτούρα συνίσταται σε μετασχηματισμούς πεπερασμένων αρχέγονων αρχετυπικών μοντέλων σκέψης ασυνείδητων ανησυχιών στηριγμένων σε προβλήματα, υπαρξιακά και επιβίωσης, που καλείται να λύσει ο άνθρωπος, κι αυτοί οι μετασχηματισμοί εξαπλώνονται γεωγραφικά στη συγχρονία ή και στη διαχρονία, καθώς ο άνθρωπος επιχειρεί να τα αντιμετωπίσει και να δώσει απαντήσεις;

Αυτό είναι ένα από τα θεμελιώδη ερωτήματα που διέβλεψε ο γράφων στη σημαντική μελέτη των Γκασούκα-Καπανιάρη. Οι συγγραφείς με εμβρίθεια διερευνούν ένα πεδίο σαφώς ευρύτερο από αυτό που αναγράφεται στον τίτλο. Με αφετηρία τις μορφές των πράσινων ανθρώπων και θεών, οι οποίες παρουσιάζονται σε εικαστικές και μυθολογικές αναπαραστάσεις αντιστοίχως σε μεγάλο γεωγραφικό εύρος και χρονικό βάθος, αναζητούν τις μεταμορφώσεις της αρχέγονης ανησυχίας του ανθρώπου για τον κύκλο της φύσης και συνακόλουθα της ζωής. Ο άνθρωπος, αδαής και αδύναμος μπροστά στις ανυπέρβλητες δυνάμεις της φύσης, ταλανίζονταν από την αγωνία για την επάνοδο της ζωής και της γονιμότητας της φύσης μετά από την επέλαση του εχθρικού χειμώνα. Με την πάροδο του χρόνου και τη συγκρότηση συλλογικής μνήμης οι άνθρωποι, από τη Μέση Ανατολή έως τη Δυτική Ευρώπη, συνέθεσαν μύθους οι οποίοι ερμήνευαν τον κύκλο της φύσης και της ζωής και με τελετουργίες προσπαθούσαν να τον καταστήσουν ευνοϊκό γι’ αυτούς. Οι συγγραφείς παρουσιάζουν συγκριτικά και διεξοδικά τέτοιους μύθους, τις σημαντικές ομοιότητές τους και τη διασπορά και επιβίωσή τους σε διαφορετικούς πολιτισμούς και θρησκεύματα. Ενδεικτικά θα αναφέρουμε τον μυθολογικό κύκλο σχετικά με τον Διόνυσο και την Περσεφόνη, που συνιστούν το μοτίβο του θεού ή της θεάς που πεθαίνει και επιστρέφει στη ζωή (συμβολίζοντας την επάνοδο της άνοιξης και της γονιμότητας) και «επαναλαμβάνεται διαρκώς σε εντελώς διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα από τον Ευρωπαϊκό Βορρά μέχρι και τη Μέση Ανατολή. Μοιάζει δε στις διάφορες παραλλαγές του να αποτελεί κοινό τόπο των περισσότερων λαϊκών λατρειών που αναπτύχθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της νοτιοανατολικής Μεσογείου και της Δυτικής Ασίας», όπως π.χ. του Όσιρι στην Αίγυπτο, του Τομούζ των Σουμερίων, του Μίθρα των Περσών, θνησκόντων και αναστάντων θεών, που παραπέμπουν και στον Χριστιανισμό. Από αυτές τις λατρείες εικάζεται ότι προέρχεται και η μορφή του πράσινου ανθρώπου, η οποία αναπτύσσεται ακολούθως στην κελτική και σε άλλες μυθολογίες της Δυτικής και της Βόρειας Ευρώπης, μοτίβο ενός αρσενικού κυρίως προσώπου που κατακλύζεται από πράσινα φυλλώματα και συμβολίζει τη γονιμότητα και την αναγέννηση.
Ειδικότερα το πρώτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζει τους θρύλους των πράσινων ανθρώπων και των πράσινων θεών και θεαινών σε διάφορες κουλτούρες, από την αρχαιότητα μέχρι και τον μεσαίωνα. Εδώ φαίνεται πόσο σημαντική είναι η συγκριτική και διεπιστημονική προσέγγιση του θέματος, πράγμα το οποίο προϋποθέτει μεγάλο εύρος και βάθος γνώσεων. Το δεύτερο μέρος εστιάζει στη διεξοδική περιγραφή, ανάλυση και ερμηνεία πράσινων (ανοιξιάτικων) τελετών και εορτών στην αρχαιότητα και σε νεότερες ευρωπαϊκές παραδόσεις. Στο τρίτο και τελευταίο μέρος οι συγγραφείς εστιάζουν στην ελληνική λαϊκή παράδοση παρουσιάζοντας χαρακτηριστικές περιπτώσεις ανοιξιάτικων εθίμων και τελετών σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, που επιβίωσαν μέχρι σχετικά πρόσφατα (ο Καλόγερος, οι Μάηδες του Πηλίου κι ο Ζαφείρης). Ιδιαιτέρως σημαντική θεωρούμε την ερμηνευτική προσέγγιση αυτών των τελετών: αυτές «πηγάζουν από κοινή τελετουργική δεξαμενή, που δεν είναι άλλη από τις ταφικές τελετουργίες της αρχαιότητας [...] Οπωσδήποτε, τα μαγικοθρησκευτικά χαρακτηριστικά των δρώμενων υποβαθμίζονται με το πέρασμα του χρόνου και στη νεότερη εκδοχή τους εξυπηρετούν, κατ’ αρχήν κοινωνικές και ψυχαγωγικές ανάγκες της κοινότητας». Αυτή η κατάληξη δεν αναιρεί τη διαπίστωση της διαχρονικής διασποράς μύθων και τελετουργιών που «έχουν ως πρωταρχικό σκοπό τους τη χειραγώγηση φυσικών φαινομένων», όπως αναφέραμε και παραπάνω. Οι συγγραφείς κλείνουν με την ψυχαναλυτική ερμηνεία του Καρλ Γιουνγκ, σύμφωνα με τον οποίο «οι αρχετυπικές διαδικασίες, όπως ο θάνατος και η ανάσταση υπήρξαν μέρος του «δια-προσωπικού συμβολισμού» και του συλλογικού ασυνείδητου και πως όσες/οι ακολουθούν το τελετουργικό του θανάτου και τη σκέδαση του σώματος για επανεκκίνηση του κύκλου βλάστησης ως αναγέννηση «βιώνουν τη μονιμότητα και τη συνέχεια της ζωής που ξεπερνά όλες τις αλλαγές της μορφής». Αυτή η τελευταία άποψη αναδεικνύει τους πράσινους ανθρώπους-θεούς και τις σχετικές με αυτούς μυθολογίες και τελετουργίες ως έκφραση αρχέγονων ψυχο-διανοητικών ανησυχιών του ανθρώπου.
Ολοκληρώνοντας την βιβλιοπαρουσίασή μας θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι το εν λόγω βιβλίο, προϊόν μακρόχρονης ασφαλώς και συστηματικής επιστημονικής έρευνας, εκτός από τα σημαντικά επιστημονικά πορίσματα που μοιράζεται, επιβεβαιώνει την αξία της διεπιστημονικής προσέγγισης των πολιτισμικών φαινομένων, ενώ όντας καλογραμμένο αποτελεί ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα.
Δρ Αγαθοκλής Αζέλης