Εκτός της πόλης των Φαρσάλων, για την οποία επανειλημμένα έχουμε αναφερθεί, σημαντικές αρχαιολογικές θέσεις στον Δήμο Φαρσάλων είναι οι αρχαίες πόλεις Σκοτούσα, Πεύμα (Κάστρο Καλλιθέας), Ερέτρια και η μη ταυτισμένη ακρόπολη "Χτούρι".
Η Σκοτούσσα έστεκε πάνω στους λόφους, στην οδό που οδηγούσε από τη Φάρσαλο στις Φερές, ανάμεσα σε δύο παράλληλες ποτάμιες κοιλάδες. Τώρα τα ερείπιά της είναι ορατά στον δρόμο που συνδέει τα χωριά Ανω Σκοτούσσα και Αγία Τριάδα του Δήμου Φαρσάλων.
Η Σκοτούσσα ανήκε στην "Τετράδα Πελασγιώτιδα" πρωτεύουσα της οποίας ήταν η Λάρισα και άλλες μεγάλες πόλεις, οι Φερές και Κραννών.
Από το 2014 ξεκίνησε η ανασκαφική διερεύνηση της πόλης, προϊόν συνεργασίας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λάρισας και του Πανεπιστημίου της Messina Ιταλίας, υπό την αιγίδα του Δήμου Φαρσάλων. Διαπιστώθηκε ότι η θέση πρωτοκατοικήθηκε τη Βυζαντινή εποχή, γνωρίζοντας μία νέα ακμή τον 13ο αιώνα.
Η Σκοτούσσα την περίοδο της ακμής της, ήταν πλούσια, καθώς εκμεταλλευόταν τους εύπορους σιτοβολώνες και έκανε εξαγωγή σιτηρών. Την οικονομική της ισχύ μαρτυρά το γεγονός ότι, περί το 480 π.Χ. είχε ήδη προχωρήσει σε κοπή νομίσματος. Η πόλη υπήρξε διάσημη όπως και η φάροι για το ιππικό της. Αξίζει να αναφερθεί ότι από τη Σκοτούσσα καταγόταν ο διάσημος αρχαίος παγκριατιστής και Ολυμπιονίκης Πολυδάμας ο Σκοτουσσαίος.
Στην ορεινή θέση, που είναι σήμερα γνωστή ως "Κάστρο Καλλιθέας" πλησίον του ομώνυμου σύγχρονου χωριού, ήταν χτισμένη η αρχαία πόλη της "περιοίκιδος Αχαΐας Φθιώτιδας", Πεύμα. Η πόλη έστεκε στη δίοδο από την Κοιλάδα του Ενιπέα προς την πεδιάδα του Αλμυρού και δέσποζε στη χώρα με την ψηλή της κορυφή (618 μ.). Η βάση του βουνού της περιρρέεται σε τρεις πλευρές από τη βαθιά κοιλάδα του Ενιπέα. Η ζωή της πόλης παρακολουθείται από τον 4ο αιώνα π.Χ. περίπου, έως τον 1ο αιώνα π.Χ. Πάντως η άνθισή της εντοπίζεται στον 3ο αιώνα π.Χ. έως και τον 1ο αιώνα π.Χ. Τότε ανήκε στο κοινό (συνομοσπονδία) των πόλεων της "Αχαΐας Φθιώτιδας. Η πόλη ήταν τειχισμένη και οχυρωμένη με πύργους. Το τείχος, μήκους περίπου 2,4 χλμ. είναι ενισχυμένο με 36 πύργους. Οι αρχαιολογικές και ανασκαφικές έρευνες που εξελίσσονται στον χώρο από το 2004 έως σήμερα, από επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου της Alberta του Καναδά σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας, έφεραν στο φως τμήμα της αρχαίας αγοράς, ναό με βωμό, στοά και ιδιωτικές οικίες. Η πόλη ήταν χτισμένη σύμφωνα με το Ιπποδάμειο Πολεοδομικό σύστημα.
Η αρχαία πόλη Ερέτρια των ιστορικών χρόνων ήταν θεμελιωμένη πάνω σε μεγάλο πλάτωμα λόφυ, δυτικά του σύγχρονου χωριού. Ανήκε διοικητικά στην "περιοικίδα Αχαΐα Φθιώτιδα" που υπαγόταν στην εξουσία της "Τετράδα Φθιώτιδος", δηλαδή στην εξουσία της Φαρσάλου.
Στην κορυφή του λόφου ήταν χτισμένη η ακρόπολη, χωριστά τειχισμένη, ως συνήθως, από κάτω πόλη, που ήταν επίσης οχυρωμένη με τείχος. Το τείχος σώζει τουλάχιστον έντεκα πύλες και είκοσι ένα πύργους.
Το "Χτούρι" βρισκόταν σε λόφο βορειοανατολικά του Πολυνερίου, νοτιοανατολικά της Υπέρειας, βόρεια του ελληνικού και δυτικά του οικισμού Πυργάκια. Στην κορυφή του λόφου υπάρχουν ερείπια κυκλώπειων τειχών. Μαρτυρίες αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων (Όμηρος, Στράβων, Ηρόδοτος κ.λπ) εντοπίζουν εκεί την αρχαία πόλη Ελλάς, που ήταν όνομα για τις όμορφες γυναίκες της. Οι κάτοικοι ονομάζονταν Ελληνες και με αυτό το όνομα πήγαν στην Τροία υπό την αρχηγία του Αχιλλέα. Αργότερα μεταδόθηκε το όνομα και στους άλλους λαούς, στον ελληνικό χώρο.
* Πληροφορίες αντλήθηκαν από την έκδοση του Δήμου Φαρσάλων "ΦΑΡΣΑΛΑ - Γνωρίζοντας τη γη του ομηρικού Αχιλλέα".
ΦΑΡΣΑΛΑ (Γραφείο "Ε")
Του Αχ. Μπακαλέξη
