ΦΑΡΣΑΛΑ (Γραφείο "Ε")
Του Αχ. Μπακαλέξη
Ένα σημαντικό μνημείο διαπολιτισμικού και διαθρησκευτικού χαρακτήρα, που για αιώνες, έως το πρόσφατο παρελθόν, αποτέλεσε σημείο αναφοράς στη ζωή των κατοίκων της περιοχής, που πρέπει να διασωθεί από τη φθορά της εγκατάλειψης και του χρόνου και να αποκατασταθεί, ώστε να γίνει τόπος επίσκεψης των κατοίκων της περιοχής και όχι μόνον, συμβάλλοντας και στην ανάπτυξη του Καλλικρατικού Δήμου Φαρσάλων κινδυνεύει από την αδιαφορία του ελληνικού κράτους αλλά και τις αυθαιρεσίες Αλβανών υπηκόων που ανήκουν στο τάγμα των Μπεκτασήδων οι οποίοι τα τελευταία χρόνια το επισκέπτονται ως τόπο λατρείας, αλλά όπως διαπιστώθηκε προβαίνουν σε αυθαίρετες οικοδομικές εργασίες εντός του κηρυγμένου αρχαιολογικού χώρου στερώντας στοιχεία από την έρευνα, ώστε να αποκατασταθεί το οικοδόμημα όπως ήταν.
Τον τεκέ του Ντουρμπαλή Σουλτάν επισκέφθηκαν από το 2011 έως και πρόσφατα αρκετές φορές κλιμάκια αποτελούμενα από τον δήμαρχο Φαρσάλων κ. Αρη Καραχάλιο, δημοτικούς συμβούλους, αρχαιολόγους από την 7η Εφορεία Βυζαντινών Λάρισας, από την Κτηματική Υπηρεσία Λάρισας που έχει και τη διαχείρισή του και διαπίστωσαν τις παράνομες αυθαίρετες επεμβάσεις στον χώρο του κηρυγμένου μνημείου που προστατεύεται από τον αρχαιολογικό νόμο.
Ο τεκές ανήκει σε θρησκευτικό ίδρυμα της Αλβανίας και τη διαχείρισή του έχει η Κτηματική Υπηρεσία Λάρισας. Σύμφωνα με πληροφορίες τα έσοδα του τεκέ μετά τη δεκαετία του 1980 και μέχρι σήμερα είναι πάνω από 250.000 ευρώ, είναι κατατεθειμένα σε τράπεζα προκειμένου να χρησιμοποιηθούν για συντήρηση του μνημείου, αλλά επειδή η διεκδίκηση από ελληνικής και αλβανικής πλευράς δεν έχει διευθετηθεί δεν μπορεί να γίνει ανάληψη του ποσού για τη χρησιμοποίησή του. Ο Δήμος Φαρσάλων έχει ενδιαφερθεί για τη διάσωση του μνημείου και σε συνεργασία με το ΑΠΘ και τον αρχιτέκτονα και αναστηλωτή κ. Πασχάλη Ανδρούδη εκπόνησε μία μελέτη για τη στερέωση και αποκατάσταση των μαυσωλείων του ταφικού περιβόλου του τεκέ της Ασπρόγειας. Η μελέτη πληρώθηκε από την Κτηματική Υπηρεσία Λάρισας και εγκρίθηκε από Κ.Α.Σ. του υπουργείου Πολιτισμού. Ηδη αναμένεται η εφαρμογή της μελέτης και η επέκτασή της και για τον κοινοβιακό περίβολο. Ακόμη ο Δήμος Φαρσάλων έφτιαξε ταινία μικρού μήκους για τον τεκέ της Ασπρόγειας που βραβεύτηκε σ΄ ένα διεθνές κινηματογραφικό φεστιβάλ, ενώ στο Διεθνές Συνέδριο που έγινε στα Φάρσαλα έγινε εκτενής αναφορά για τον τεκέ της Ασπρόγειας, συμμετείχε η πρώην προϊσταμένη της Κτηματικής Υπηρεσίας Λάρισας κ.Λίτσα Κωφού που μίλησε για την αναγκαιότητα διάσωσης του μνημείου και για την άψογη συνεργασία που είχε με τον Δήμο Φαρσάλων, ενώ σύνεδροι επισκέφθηκαν τον τεκέ, εντυπωσιάστηκαν από το μνημείο και απογοητεύτηκαν από την εγκατάλειψη.
Ο Δήμος Φαρσάλων έχει προβεί επανειλημμένα με έγγραφες καταγγελίες σε αναφορές προς την 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Λάρισας, προς την Κτηματική Υπηρεσία Λάρισας που έχει και τη διαχείριση του μνημείου αλλά και προς την Αστυνομία κάνοντας γνωστές τις αυθαίρετες επεμβάσεις στον χώρο του τεκέ της Ασπρόγειας από Αλβανούς Μπεκτασήδες.
Σύμφωνα με τις αναφορές την τελευταία περίοδο Αλβανοί υπήκοοι προβαίνουν σε αυθαίρετες εκσκαπτικές και κατασκευαστικές εργασίες εντός του κηρυγμένου αρχαιολογικού χώρου, δηλαδή σε αμμοληψίες, γκρέμισμα του παλαιού ταφικού περιβόλου και επαναδόμησή του, αφενός με σύγχρονο τρόπο και υλικά, αφετέρου με διαφορετική αρχιτεκτονική αντίληψη από τον παλαιό, χτίσιμο λίθινων παρτεριών, επανακατασκευή της εξώθυρας του ταφικού περιβόλου, σύγχρονες μεταλλικές πόρτες στις εισόδους των τουρμπέδων, αυθαίρετο νεότερο κτίσμα, σύγχρονες επεμβάσεις στον τάφο του τελευταίου "μπουμπά", σύγχρονο μεταλλικό εικονοστάσι για τον Αγιο Γεώργιο, αφαίρεση της κεραμοσκεπής από το κτίριο του Ηγουμενείου και τοποθέτηση στέγης από ελενίτ, κατασκευή εξωτερικών παρτεριών, κατασκευή, νέας εξωτερικής πόρτας στον ταφικό περίβολο κ.λπ.
ΟΙ ΤΕΚΕΔΕΣ ΤΩΝ ΜΠΕΚΤΑΣΗΔΩΝ ΣΤΑ ΦΑΡΣΑΛΑ
Ένα από τα μουσουλμανικά μοναχικά τάγματα (δερβίσηδες) ήταν, επί τουρκοκρατίας, οι Μπεκτασήδες (Bektasi δηλαδή ο ελευθεριάζων στα ήθη). Ιδρύθηκε από τον Χατζή Μπεκτάς Βελή το 1357 στην Αμάσεια της Τουρκίας. Ο ίδιος θεωρείται ως ο ανάδοχος, δηλαδή ο νονός, των Γενίτσαρων (γενί τσερί, δηλαδή νέο στράτευμα). Εκτοτε το μοναχικό αυτό τάγμα αναπτύχθηκε και άκμασε σε πολλές περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (Αλβανίας κυρίως).
Οι Μπεκτασήδες, ως αίρεση μουσουλμανική, ερμήνευαν φιλελεύθερα το κοράνι, δεν επέτρεπαν την πολυγαμία, ήταν ησυχαστές, δεν είχαν τζαμί (μόνο τεκέ δηλαδή ερημητήριο), δεν νήστευαν στο Ραμαζάνι και στον τεκέ τους προσέρχονταν ελεύθερα μουσουλμάνοι αλλά και χριστιανοί. Γενικότερα ήταν πανθεϊστές, πίστευαν στη μετεμψύχωση και στη θρησκευτική ανοχή. Οι Μπεκτασήδες, ως μοναχικό τάγμα, καταργήθηκαν, στην Τουρκία, το 1925, επί Κεμάλ Ατατούρκ, αλλά συνέχισαν να υπάρχουν σ΄ άλλα μέρη (Αλβανία, Ελλάδα, κ.λπ.).
Οι γραπτές μαρτυρίες μιλούν για 3 τουλάχιστον, τέτοια μοναχικά τάγματα (δερβίσικα) στην περιοχή των Φαρσάλων, επί Τουρκοκρατίας. Τα 2 ήταν Μπεκτασήδες και το άλλο άλλης αίρεσης (π.χ. Μεβλεβήτες, Καντιρήτες, Ριφαήτες, κ.λπ.) όλα με δικό τους τεκέ. Ετσι, ένας τεκές βρισκόταν κοντά στο Ιρινί των Φαρσάλων (σημερινή Ασπρόγεια), ένας άλλος κοντά στο Τατάρι Φαρσάλων (σημερινή Ζωοδόχος Πηγή), κι ένας τρίτος έξω από το Πάνω Σιατερλί Φαρσάλων (σημερινός Δίλοφος). Για τον τεκέ του Πάνω Σιατερλί έγραψε ο Leake τον Δεκέμβριο του 1809: Τον είδε, από απόσταση, μέσα σε κυπαρίσσια και περιβόλια, δύο μίλια νοτιοδυτικά του χωριού αυτού. Δεν προσδιορίζει, πάντως, αν ήταν των Μπεκτασήδες. Για τον τεκέ του Ταταρίου έγραψε πάλι ο Leake (Νοέμβριος 18ος), ενώ υπάρχει και μία μαρτυρία στην αθηναϊκή εφημερίδα Αιών του 1881. Στον τεκέ αυτόν έμειναν 8 δερβίσηδες και 10 δόκιμοι και ήταν των Μπεκτασήδων. Ο τεκές ονομαζόταν "του Μπαλή Μπαμπά" δηλαδή του Προφήτη... Ηλία. Ο επικεφαλής λεγόταν Χουσεΐν Μπαμπάς, κι ανήκε στην ειδικότερη αίρεση των Αλβανών του Αλή. Υπήρχε εδώ ο τάφος του ιδρυτή, κι άλλα κτίσματα (μανδρότοιχος, ξενώνες, αχυρώνες κ.λπ.).
Ο πιο ονομαστός τεκές των Μπεκτασήδων ήταν εκείνος του Ιρινί, 21 χλμ. βορειοανατολικά των Φαρσάλων, κτισμένος στη θέση χριστιανικού, Βυζαντινού, μοναστηριού ή εξωκλησιού, στο όνομα του Αγίου Γεωργίου, από όπου είχαν εντοιχιστεί πολλά υπολείμματα στον τεκέ. Για τον τεκέ αυτόν έγραψε λεπτομερώς, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, σε ταξίδι του, εδώ, το 1892, επισημαίνοντας ότι το προϋπάρξαν μοναστήρι ανήκε στο καθολικό δόγμα και όχι στο ορθόδοξο. Εγκαταλείφθηκε περί το 1640, οπότε και ιδρύθηκε ο τεκές, από τον Αλβανό Ντορμπαλή είτε Σεΐχ Μπαμπά. Κι εδώ αρχηγός είναι ο Αλή, όπως και στον τεκέ του Ταταρίου.
Ο τεκές περιβαλλόταν από υψηλό και παχύ μαντρότοιχο, πολεμίστρες και πυργίσκους, με υπόγειες διόδους και μυστικές καταπακτές, ενώ διέθετε δευτερεύοντα οικήματα (αποθήκες, σιτοβολώνες, στάβλους κ.λπ.). Οι μοναχοί ήταν 10. Ο τεκές ήταν διάσημος σ΄ όλη σχεδόν την ηπειρωτική Ελλάδα και πλούσιος (είχε τσιφλίκια τα χωριά Ιρινί και Αρντουάν και τις πέριξ εκτάσεις τους).
Οι δερβίσηδες είχαν το τατς (στέμμα) δηλαδή λευκό κάλυμμα στο κεφάλι, κι ο επισκεφαλής (μπαμπά) έφερε πράσινο ράσο. Υπήρχε το νεκροταφείο των υπηρετησάντων δερβισών κι ο τάφος του ιδρυτή Ντορμπαλή, με θολωτό δώμα, όπου ο εισερχόμενος έπρεπε να είναι ανυπόδητος. Στοιχεία για τον τεκέ του Ιρινί δίδει και ο ερευνητής Δημ. Στεργιόπουλος. Ο χώρος είναι διατηρητέος. Ο Στεργιόπουλος ισχυρίζεται ότι το προϋπάρξαν, εδώ, βυζαντινό μοναστήρι, δεν ήταν επ΄ονόματι του Αγίου Γεωργίου, αλλά επ΄ονόματι της Αγίας Ειρήνης, κι ότι, επί Φραγκοκρατίας οι Παπικοί το μετέτρεψαν στο όνομα του Αγίου Γεωργίου. Προσθέτει, μάλιστα, ότι το όνομα της Αγίας Ειρήνης επέζησε ετυμολογικώς, στο κοντινό τοπωνύμιο - χωριό Ιρινί.
Ο τεκές λειτουργούσε μέχρι το 1973. Εκτοτε, και μετά τον θάνατο του τελευταίου μπουμπά (έτσι τον αποκαλούσαν οι Φαρσαλινοί) έμειναν ερειπωμένα οικήματα και (δυστυχώς) συλημένοι τάφοι. Κάθε Πρωτοχρονιά οι Φαρσαλινοί και όχι μόνο, επισκεπόταν την περιοχή, ταράσσοντας την ιερότητα, τη σιωπή και το μεγαλείο του τοπίου, εδώ, ευωχούμενοι.
ΤΟ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΟ
Ο Κων/νος Τσιτσελίκης (νομικός, επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας) έχει μελετήσει τη νομική ιστορία του τεκέ στα Φάρσαλα. "Με την απαγόρευση του Μπεκτασισμού στην Τουρκία, αλλά και με την επιβολή του Κομμουνισμού στην Αλβανία και του αντικομμουνισμού στην Ελλάδα, οι μπεκτασικές κοινότητες της Θεσσαλίας και της Θεσσαλονίκης αναγνώρισαν ως ανώτατο αρχηγό τους τον Αχμέτ Σιρί Ντεντέ, τον αρχιμπάμπα του Καΐρου. Τότε συνεστήθη ένα πενταμελές συμβούλιο για τη διαχείριση της περιουσίας των τεκέδων". Ωστόσο, στις αρχές της δεκαετίες του ΄50, το ελληνικό κράτος λόγω της "εμπόλεμης κατάστασης" με την Αλβανία δέσμευσε την περιουσία του τεκέ στα Φάρσαλα υπό μεσεγγύηση. Παρά τις αντιδράσεις του ηγούμενου Σαΐτ Μπάμπα και παρά τη δικαίωσή του, το 1960, 13.000 στρέμματα, το φιλέτο της περιουσίας, απαλλοτριώθηκαν και μοιράστηκαν σε ακτήμονες. Με τον θάνατο του Σαΐτ Μπάμπα, το 1973, ο τεκές βούλιαξε στη λήθη, αν και το 1980 χαρακτηρίστηκε ως μνημείο και σύμφωνα με τον κ. Κων/νο Τσιτσελίκη θα έπρεπε τα έσοδα από την εναπομένουσα (βακουφική) περιουσία να δοθούν για την αναστήλωσή του. Όπως μαρτυρούν σημερινοί περιηγητές και μελετητές, ούτε αυτό συνέβη, μια και η αναστήλωσή του χαρακτηρίστηκε ανεπίσημα ως "ευαίσθητο ζήτημα". Το θέμα έφθασε και μέχρι τη Βουλή από τον Φώτη Κουβέλη, για να απαντήσει ο (τότε) αρμόδιος υπουργός Π. Τατούλης, πως "ανήκει στην αλβανική κυβέρνηση, αλλά βρίσκεται σε καθεστώς απαλλοτρίωσης" από το ελληνικό κράτος. Παρά τη μεγάλη αρχαιολογική του αξία "το σύνθετο νομικό καθεστώς εμποδίζει να γίνουν όποια έργα αποκατάστασης".
* "ΤΟ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΟ" περιλαμβάνεται σε άρθρο του Τάκη Καμπύλη στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ που αναφέρεται στον τεκέ των Φαρσάλων.
ΔΗΛΩΣΗ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΦΑΡΣΑΛΩΝ
Για το θέμα, ο δήμαρχος Φαρσάλων έκανε την παρακάτω δήλωση: Εθεσα εξαρχής το θέμα του πολιτισμού πολύ υψηλά στην ιεράρχηση των προτεραιοτήτων της δημαρχίας μου. Υπήρξε στρατηγική επιλογή και προτεραιότητα της δημοτικής αρχής της οποίας ηγούμαι, η καταγραφή, η διάσωση και εν τέλει η ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου.
Υπό τη συγκεκριμένη αντίληψη, εγώ και οι συνεργάτες μου επανειλημμένως επισκεφθήκαμε τον τεκέ, αποτυπώσαμε και τεκμηριώσαμε φωτογραφικά τον χώρο, προσπαθήσαμε να αποκωδικοποιήσουμε το θολό καθεστώς που τον διέπει και καθώς είμαστε αναρμόδιοι να προβούμε σε οποιαδήποτε άλλη ενέργεια, αναλάβαμε ένα ρόλο συντονιστικό ανάμεσα στην Κτηματική Υπηρεσία Λάρισας και την 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Τα τελευταία δύο χρόνια ο Δήμος "βομβαρδίζει" τις αρμόδιες υπηρεσίες με έγγραφα, καταγγέλλει τις αυθαιρεσίες, ενεργοποιεί την αστυνομία, αλλά δυστυχώς η κατάσταση δεν βελτιώνεται. Αντ΄ αυτού αυθαίρετες οικοδομικές παρεμβάσεις, που γίνονται τις νύχτες στον χώρο, συνεχίζονται και αλλοιώνουν δραματικά και αναπότρεπτα την αυθεντική εικόνα του μνημείου.
Η κατάσταση του ερημωμένου και ερειπωμένου μοναστηριού, όπου άπαντα τα οικοδομήματα βρίσκονται σε μικρό ή προχωρημένο βαθμό κατάρρευσης, χρήζει άμεσης και ουσιαστικής επέμβασης. Ενας χώρος έμφορτος ιστορικής μνήμης για τους Φαρσαλινούς, διαπολιτισμικής και διαθρησκευτικής σημασίας, επιβάλλεται να διασωθεί και να αναστυλωθυεί, ενώ για μας θα ήταν ενδιαφέρον να στεγάσει ένα διεθνές κέντρο μελέτης των λαών και των θρησκειών της Βαλκανικής των τελευταίων πέντε αιώνων.
Προς αυτή την κατεύθυνση συγκεντρώνουμε τις δυνάμεις μας.
