το αρχοντικό Μάντζαρη στο Πραιτώρι Ελασσόνας υπέστη σοβαρότατες ζημιές από τον πρόσφατο σεισμό που έπληξε την περιοχή της Ποταμιάς. Είναι από τα λίγα εναπομείναντα αρχοντικά σπίτια που διαθέτει το Πραιτώρι και ένα από τα περίφημα «Χατζημπυράτικα». Όμως, διαφέρει από όλα τα άλλα αφενός από την αλλαγή της ιδιοκτησίας αφού πλέον ανήκει στην οικογένεια Μάντζαρη (o παππούς τους, γιατρός από τη Βερδικούσια παντρεύτηκε την Πολυξένη Χατζημπύρου συγγενή του ξακουστού καπετάν Λεωνίδα Χατζημπύρου1) και αφετέρου λόγω της διαφορετικής αρχιτεκτονικής, του μεγέθους και της ιστορίας του.
Είναι πραγματικά ένα αρχιτεκτονικό κόσμημα και χαρακτηριστικό σπίτι της εποχής. Διέθετε τρεις πολεμίστρες ώστε σε περιπτώσεις επιθέσεων να μπορούν οι ένοικοί του να αμύνονται. Αντικρίζοντάς το κανείς, ξεχωρίζει το μέγεθός του (170 τ.μ. μόνο το αρχοντικό), αλλά και το παραδοσιακό πηγάδι το οποίο ξεδιψούσε όχι μόνο την οικογένεια αλλά και τη γύρω γειτονιά. Επιπλέον διέθετε παραδοσιακό ξυλόφουρνο ο οποίος μέχρι και πριν την εκδήλωση του σεισμού ήταν λειτουργικός. Το πιο σημαντικό στοιχείο αποτελεί το ιατρείο της οικογένειας Μάντζαρη, στο οποίο όλοι σχεδόν οι κάτοικοι, το επισκέπτονταν, καθώς ήταν ένα από τα λίγα ιατρεία της περιοχής. Στον εξωτερικό τοίχο του οικήματος έχει διασωθεί η πινακίδα που αναγράφει το όνομα της οδού. Είναι αφιερωμένη στον ήρωα του Ελληνοϊταλικού πολέμου Ταγματάρχη Ιωάννη Μπαλντούμη ο οποίος έμενε μόνιμα στο αρχοντικό με τη σύζυγό του Φωτεινή. Ποιοι ήταν όμως οι δύο αυτοί αφανείς ήρωες;
Ο Λεωνίδας Χατζημπύρος ήταν ένας από τους μεγαλύτερους αγωνιστές εναντίον των Τούρκων κατακτητών κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Γεννήθηκε στη Σαμαρίνα στις αρχές της δεκαετίας του 1850. Η οικογένειά του ήταν μία από τις πλέον πλούσιες της Σαμαρίνας η οποία παραχείμαζε με τα ζώα της στο Πραιτώρι της Ελασσόνας. Ο Λεωνίδας φοίτησε στο Γυμνάσιο των Ιωαννίνων. Επέλεξε να γίνει κλέφτης και να ενταχθεί στο καπετανάτο του καπετάν Ζούρκα, του οποίου έγινε πρωτοπαλίκαρο. Στη συνέχεια ο Λεωνίδας σχημάτισε δικό του καπετανάτο. Με κύριες πηγές δράσης του το Βόιο και τη Βόρεια Πίνδο έγινε ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων, οι οποίοι πίστευαν ότι είχε μαγική δύναμη. Ο απλός λαός θαύμαζε, αγαπούσε και είχε σαν στήριγμα τον Λεωνίδα και απέδιδε την πολεμική του ικανότητα στο τεμάχιο από Τίμιο Ξύλο που έφερε επάνω του. Ήταν τόσο επιδέξιος ώστε δε δίσταζε να κάνει επιδρομές και σε πόλεις που υπήρχαν τούρκικα στρατεύματα. Χρησιμοποιούσε τα μοναστήρια για κρησφύγετα. Τα παλικάρια του συνεχώς αυξάνονταν, φθάνοντας περίπου τα 500. Το γεγονός ότι ήταν μορφωμένος του επέτρεπε να διαβάζει εφημερίδες και να παρακολουθεί τις διεθνείς εξελίξεις. Οι Σαμαριναίοι τον ονόμασαν «Λυρωτή» για τη δράση του στο κίνημα του Ολύμπου και των Χασίων το 1878. Το 1880 οι Τούρκοι συνέλαβαν ως ομήρους τη μητέρα και την αδερφή του στα Γρεβενά, για να τον αναγκάσουν να παραδοθεί. Τελικά τραυματίσθηκε σε μία μάχη με τους Τούρκους στο Σινιάτσικο και μετά από απελπισμένη αντίσταση έπεσε στο πεδίο της μάχης. Οι Τούρκοι έκοψαν το κεφάλι του και το εξέθεσαν στα Γρεβενά, ενώ έφεραν τη μητέρα του για να τον αναγνωρίσει καθώς είχαν αμφιβολίες για το αν ήταν ο Λεωνίδας2.
Ο Κρυστάλλης αναφέρει πως κάποια στιγμή η μητέρα του Λεωνίδα έστειλε έναν κάτοικο του Πραιτωρίου στα βουνά ώστε να τον μηνύσει πως η οικογένειά του τον περιμένει να περάσουν μαζί τα Χριστούγεννα στο Πραιτώρι. Ο Λεωνίδας διέταξε να γράψουν γράμμα στη μητέρα του πως θα κατέβει στο Πραιτώρι για τις γιορτές, το έδωσε στον απεσταλμένο και του είπε να το παραδώσει στη μητέρα του. Όμως ο Λεωνίδας πέρασε τα Χριστούγεννα στη Σαμαρίνα. Όταν ρωτήθηκε για αυτήν του την πράξη απάντησε πως το έκανε εσκεμμένα ώστε αν συλλάβουν οι Τούρκοι τον αγγελιοφόρο να τους μπερδέψει έτσι ώστε αυτός και η ομάδα του να κάνουν Χριστούγεννα ασφαλείς3.
Εκτός από τον Λεωνίδα Χατζημπύρο σε αυτό το σπίτι έζησε επίσης ο Ταγματάρχης Ιωάννης Μπαλντούμης.
Ο Ιωάννης Δ. Μπαλντούμης ήταν γέννημα-θρέμμα της Σαμαρίνας και μόνιμος κάτοικος του Πραιτωρίου. Γεννήθηκε το 1893. Κατατάχτηκε στο 32ο Σύνταγμα Πεζικού στις 18 Φλεβάρη του 1914. Τον Γενάρη του 1915 έγινε Δεκανέας, τον Σεπτέμβρη του 1915 Έφεδρος Ανθυπολοχαγός και τον Ιούνιο του 1919 Έφεδρος Υπολοχαγός. Τον Αύγουστο του 1922 έγινε Έφεδρος Λοχαγός και τον Μάρτη του 1924 μόνιμος Λοχαγός. Έλαβε μέρος ως έφεδρος Ανθυπολοχαγός στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο Μακεδονικό Μέτωπο, εναντίον των Γερμανοβουλγάρων και ως Έφεδρος Υπολοχαγός στη Μικρασιατική Εκστρατεία όπου και διακρίθηκε για την παλικαριά και την τόλμη του. Όταν οι Ιταλοί έγιναν δύναμη κατοχής στην Ελλάδα, συνέλαβαν τον Ιωάννη Μπαλντούμη επειδή δεν τους προσκύνησε και τον καταδίκασαν σε θάνατο από το Στρατοδικείο του Μεσολογγίου. Από τις κακουχίες και τα βασανιστήρια άφησε την τελευταία του πνοή στο πολιτικό νοσοκομείο Λάρισας στις 4 Ιουνίου του 1942. Μετά από παρέμβαση-αίτημα του Χαρίλαου Δημ. Γεράση απονεμήθηκε στον Ιωάννη Μπαλντούμη, στις 9 Μαρτίου 2010, από τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Τρικάλων η «Ύψιστη Τιμή μετά θάνατον» για την απαράμιλλη ανδρεία που επέδειξε κατά το ένδοξο έπος 1940-41, παρόλο που δεν ήταν εγγεγραμμένος στα Στρατολογικά Μητρώα του Ν. Τρικάλων4.
Σε αυτό λοιπόν το οίκημα έζησε ο ιδιαίτερα αγαπημένος (ίσως και λόγω του παραδοσιακού τραγουδιου) στον βλαχόφωνο ελληνισμό, Λεωνίδας Χατζημπύρος αλλά και ο ήρωας του ελληνοϊταλικού πολέμου αδικοχαμένος Ταγματάρχης Ιωάννης Μπαλντούμης. Έχει υποστεί σοβαρότατες ζημιές από τους σεισμούς του περασμένου μήνα αλλά ακόμα αντέχει. Σαν να βγάζει μία ύστατη κραυγή ώστε κάποιος να κάνει κάτι. Κάποιος να αναλάβει την ανέγερσή του και τη σωτηρία του. Και μαζί με αυτό τη διατήρηση της ιστορίας, της πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και της αρχιτεκτονικής της εποχής. Ελπίζουμε η κραυγή αυτή να εισακουστεί.1 Βασίλης Μάντζαρης Μάρτιος 2021
Προσωπική Διήγηση
2 Φαντίνα - Fandina - Πολιτιστική Εστία
Αρμάνων Βλάχων Ν. Κοζάνης
α) Μπίρκας Κ, «Αβδέλλα, αετοφωλιά της ένδοξης Πίνδου», Αθήνα 1978
β) Wace Alan & Thomson Maurice, «Οι Νομάδες των Βαλκανίων – Περιγραφή της ζωής και των εθίμων των Βλάχων της Βόρειας Πίνδου», εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1989
3 Δημήτρης Καλογιάννης Λάρισα
Απρίλιος 2021 Προσωπική Διήγηση
4 Ελένη Γεράση «Από το προσωπικό
αρχείο του αείμνηστου πατέρα μου,
Χαριλάου Δ. Γεράση» Δεκέμβριος 2021
* Ο Βασίλης Καραγιάννης είναι φοιτητής στο τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών, ΑΣΟΕΕ, κάτοικος Πραιτωρίου
