Σε όλον τον Δήμο υπάρχουν συνολικά 47 μνημεία μεγίστου κάλλους, που αν κανείς ήθελε να τα χωρίσει χρονολογικά, θα μπορούσε να πει πως τα 14 εξ αυτών είναι βυζαντινά (9ος αιώνας – 1081 μ.Χ.), 9 υστεροβυζαντινά (1081 – 1453 μ.Χ.) και 24 μεταβυζαντινά (1453 και εξής).
Την ερχόμενη Πέμπτη η παρουσίαση θα περιλαμβάνει 11 στο σύνολο, ήτοι δύο Σταυροπήγια Οικουμενικού Πατριαρχείου, τρεις ιερές μονές, δύο ασκηταριά και τέσσερις ναούς.
Πρόκειται για την πολύ πλούσια σε περιουσία Ιερά Μονή Ιωάννου του Θεολόγου, που βρίσκεται στη Βελίκα, υψώθηκε στη θέση παλαιότερης μονής το 1571 όταν επίσκοπος Δημητριάδος ήταν ο Ιωσήφ, το οποίο αποτελεί Σταυροπήγιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, τελούσε δηλαδή υπό πατριαρχική προστασία.
Για την Ιερά Μονή Παναγίας Στομίου του 12ου αιώνα (Σταυροπήγιο κι αυτή) και Αγίου Δημητρίου εν συνεχεία από τον 16ο αιώνα όταν και αριθμούσε 300 μοναχούς! Η παλαιότερη χρονολογία, που σώζεται στη μονή, είναι του 1492 και βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του περιβόλου, πάνω από την είσοδο. Το σημερινό Καθολικό είναι ένας εντυπωσιακός ναός Αθωνίτικου τύπου (τρίκογχος με τρούλο) του 16ου αιώνα, κατ’ άλλους υστεροβυζαντινός. Βρέθηκε κάτω από τον ναό το παλιό Καθολικό της Κομνήνειας περιόδου – σταυροειδής εγγεγραμμένος 11Χ18μ. (ο μεγαλύτερος του «Όρους των Κελλίων»).
Για την Ιερά Μονή στη θέση «Λουτρός» στο ακρωτήριο «Δερματάς» που τοποθετείται στον 12ο αιώνα, με πήλινες πλάκες στο δάπεδο του ναού, πολυάριθμους τάφους στον ναό και στον νάρθηκα, που έφερε σημαντικό ζωγραφικό διάκοσμο.
Για την Ιερά Μονή Μονόπετρα Β΄ («Παλαιομονάστηρο») στην Κουτσουπιά, πιθανώς του 11ου αιώνα, που ερείπιά της αποκαλύφθηκαν μετά από ανασκαφές του καθηγητού Ν. Νικονάνου. Σε απόσταση 300 μέτρων από αυτή εντοπίσθηκε δεύτερη βυζαντινή μονή, τα πενιχρά της οποίας ερείπια ισοπεδώθηκαν το 2005 για τις ανάγκες υλοτομίας!
Για την Ιερά Μονή «Παλαιομονάστηρο» στο Κόκκινο Νερό. Εργασίες ισοπέδωσης τμήματος αγρού του Θεοδώρου Ευσταθίου στη θέση «Μητσιάρα» απεκάλυψαν την αλήθεια του ονόματος «Παλαιομονάστηρο» ως τοπωνύμιο μονής που έγινε γνωστή στην 7η Ε.Β.Α. από δημοσίευμα του μακαριστού ιστορικού Δημήτρη Αγραφιώτη. Ο ναός παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά της Σχολής Κων/λεως και συνδέεται με την αρχιτεκτονική της Μακεδονίας και ίσως με εκείνη της Νίκαιας που έχουν χρονολογηθεί στα τέλη του 12ου, αρχές του 13ου αιώνα μέχρι και τα μέσα του 13ου.
Για το ασκητήριο της Αγίας Παρασκευής στο Ομόλιο (1282 – 1328 μ.Χ.). Ο ναός είναι κτισμένος σε φυσικό κοίλωμα ενός κατακόρυφου βράχου. Τα μοναστικά κτίσματα που περιέβαλαν τον ναό καταστράφηκαν. Ο ναός ήταν μονόχωρος δρομικός με τρίπλευρη κόγχη ιερού. Ο Νικονάνος τον χρονολογεί στην εποχή των Παλαιολόγων και ίσως παλαιότερα. Ο ίδιος πιθανολογεί ότι αποτελούσε το «Κυριακό» ομάδας ασκητήριων που βρισκόταν στις χαράδρες της περιοχής.
Για το ασκητήριο του Αγίου Παντελεήμονος που βρίσκεται σε φυσικό σπήλαιο με θέα προς την Αγιά μεταξύ Μελίβοιας και Άνω Σωτηρίτσας. Φέρει ζωγραφικό διάκοσμο του 16ου αιώνα.
Για τον ναό της Παναγίας Βελίκας ή Παναγίας Λούπου (1190 μ.Χ.) που είναι δομημένος με την τεχνική της «κεκρυμμένης ή αποκεκρυμμένης πλίνθου» (όπως λόγου χάρη η Παναγία Χαλκέων στην Κωνσταντινούπολη το 1028).
Για τον Ιερό Ναό των Αγίων Αποστόλων (16ος αι.) που βρίσκεται σε μικρή απόσταση νοτιοδυτικά της μονής της Παναγίας ή Αγίου Δημητρίου στο Στόμιο.
Για τον τρίκογχο ναό του Προφήτη Ηλιού (1190 – 1220 μ.Χ.) στη θέση «Τσιλιγιώργη» του Κόκκινου Νερού και για ανώνυμο ναΐσκο (Γ. Τσανάκα) του 12ου αιώνα, επίσης στο Κόκκινο Νερό.
ΑΓΙΑ (Γραφείο «Ε»)
Του Νίκου Γουργιώτη
