Της Λένας Κισσάβου
Α΄ Αρχαίο Θέατρο Λάρισας: 1990-2016. Είκοσι έξι χρόνια αγώνων και εργασιών αποκάλυψης, ενός μνημείου που κατατάσσεται σήμερα μεταξύ των κορυφαίων αρχαιολογικών θησαυρών της Ελλάδας.
Απόδειξη ότι αποτέλεσε το δεύτερο σε σημαντικότητα αρχαιολογικό έργο, μετά από εκείνο της Ακρόπολης Αθηνών και μεταξύ
των δώδεκα που επιλέχθηκαν (από τα 788 που χρηματοδοτήθηκαν σε όλη την Ελλάδα, από το τελευταίο ΕΣΠΑ), για να παρουσιαστούν από το Υπ. Πολιτισμού σε ειδική εκδήλωση που έγινε στην Αθήνα.
Η παρουσίαση του Αρχαίου Θεάτρου έγινε πρόσφατα στο Μουσείο της Ακρόπολης από τον ανασκαφέα του κ. Αθανάσιο Τζαφάλια, κερδίζοντας τον θαυμασμό Ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων, όχι μόνο για το μεγαλείο του ως αρχαιολογικού μνημείου, αλλά και για το γεγονός ότι το έργο ξεκίνησε από το μηδέν και αναδείχθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της έκτασής του.
Μάλιστα, ακόμη ένα δείγμα αναγνώρισης της αξίας του, ήταν ότι στο πρόγραμμα των παρουσιάσεων των αρχαιολογικών έργων την εκδήλωση, κοσμούσε μόνο η φωτογραφία του Α΄ Αρχαίου Θεάτρου Λάρισας.
Γυρίζοντας τον χρόνο πίσω, πρέπει να πάμε στο 1965: Τότε που η εικόνα του μνημείου που δήλωνε την ύπαρξή του, να «προσπαθεί» στην κυριολεξία να ανασάνει μέσα από μια σπιθαμή γης, πνιγμένο ανάμεσα σε πολυκατοικίες στο λόφο του Φρουρίου, αφύπνισε την αναζήτηση αυτού του θησαυρού. Η τοπική κοινωνία ευαισθητοποιήθηκε ζητώντας να ξεκινήσει η έρευνα στον χώρο, οι τοπικές αρχές πίεσαν, η Πολιτεία στήριξε και η αρχαιολογική υπηρεσία έπραξε, υπηρετώντας το καθήκον της να αναδείξει τον πολιτισμό μας.
Από τότε μέχρι σήμερα, η αποκάλυψη του Α’ Αρχαίου Θεάτρου Λάρισας, απορρόφησε (μαζί με τις απαλλοτριώσεις ακινήτων) έντεκα εκατομμύρια ευρώ.
Βήμα- βήμα, κατέγραψε και παρουσίασε αυτή την ιστορία της ανάδειξής του, ο αρχαιολόγος και επί χρόνια προϊστάμενος της ΙΕ Εφορείας Κλασικών Αρχαιοτήτων Λάρισας, που ηγήθηκε της αρχαιολογικής σκαπάνης για την αποκάλυψή του, κ. Αθαν. Τζιαφάλιας, και μέχρι πρότινος πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής του Α΄ Αρχαίου Θεάτρου.
«Μια ολόκληρη γενιά Λαρισαίων πολιτών μέστωσε μ’ ένα πολιτισμικό όνειρο: την αποκάλυψη του Αρχαίου Θεάτρου της πόλης», μας είπε και κάνοντας την ιστορική αναδρομή, θυμάται: «Από το 1965, άρχισαν σιγά – σιγά τα πρώτα δημοσιεύματα πνευματικών ανθρώπων για τον σκοπό αυτό. Όσο περνούσαν τα χρόνια, οι φωνές αυξάνονταν και δυνάμωναν…
Από τη δεκαετία του 1980 και ιδιαίτερα από τις αρχές του 1990, οι παρεμβάσεις προς κάθε κατεύθυνση για τον ιερό σκοπό, ήταν πλέον οργανωμένες και επίμονες. Επιτροπές πολιτών, η Περιφέρεια Θεσσαλίας, η τότε Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, η Δημοτική Αρχή, το Τεχνικό Επιμελητήριο, ο Δικηγορικός Σύλλογος, Πολιτιστικοί Φορείς, Σύνδεσμοι, Σύλλογοι και τέλος ο ηλεκτρονικός και γραπτός Τύπος της περιοχής, δραστηριοποιήθηκαν και έκαναν έντονες παρεμβάσεις προς την Πολιτεία, ώστε το όραμα των Λαρισαίων να γίνει πραγματικότητα».
1990: Η ΜΕΓΑΛΗ ΩΡΑ
Μια χρονιά ορόσημο ήταν το 1990, και ο κ. Τζιαφάλιας, αναφέρει:
«Τη χρονιά αυτή, αποφασίστηκαν από το ΥΠ.ΠΟ., μεγάλης κλίμακας απαλλοτριώσεις, καθόσον το Αρχαίο Θέατρο καλυπτόταν από ιδιωτικές κατοικίες, διώροφα καταστήματα, μια τετραώροφη και μια πενταώροφη πολυκατοικία, το ρολόι της πόλης και το παλιό επισκοπικό μέγαρο.
Η πρώτη φάση απαλλοτριώσεων συντελέστηκε τη χρονιά αυτή.
Η δεύτερη φάση το 1997, η τρίτη φάση το 1999 και η τέταρτη το 2008.
Το Υπουργείο Πολιτισμού διέθεσε, τόσο από εθνικούς πόρους όσο και από ευρωπαϊκά προγράμματα, διά της Περιφέρειας Θεσσαλίας, συνολικά το πολύ μεγάλο για εμάς ποσό των έντεκα εκατομμυρίων ευρώ για τον σκοπό αυτό. Βέβαια έχω τη γνώμη ότι τα χρήματα που διατέθηκαν από την Πολιτεία καθώς και οι κόποι τόσο των στελεχών του Υπουργείου όσο και όσων εργαστήκαμε επί τόπου, έπιασαν τόπο διότι το λαμπρό αυτό μνημείο βρίσκεται μέσα στην καρδιά της σύγχρονης μεγαλούπολης.
Γύρω από αυτό κινείται σήμερα η οικονομική, κοινωνική, και πολιτισμική ζωή του τόπου, το θέατρο δηλαδή έγινε κοινωνικό αγαθό. Αυτός άλλωστε δεν είναι σήμερα και ο ρόλος των μνημείων;
Το θέατρο έγινε σημείο αναφοράς όχι μόνο των Λαρισαίων αλλά και των κατοίκων όμορων περιοχών και πόλεων».
Είκοσι χιλιάδες κυβικά μέτρα μπαζών χρειάστηκε να απομακρυνθούν για να αποκαλυφθεί το μνημείο στο σημερινή του μορφή, μας είπε ο κ. Τζαφάλιας και περιγράφει: «Μετά τις κατεδαφίσεις των οικοδομών, την απομάκρυνση είκοσι χιλιάδων κυβικών μέτρων από μπάζα και κρημνίσματα, την κατεδάφιση της οδού Παπαναστασίου που διερχόταν ακριβώς πάνω από το Μνημείο έχουμε σχεδόν πλήρη εικόνα του Αρχαίου Θεάτρου. Έχει αποκαλυφθεί πλήρως το κυρίως Θέατρο, η Σκηνή, η Ορχήστρα, η Δυτική Πάροδος, τμήμα της Ανατολικής Παρόδου και τα σωζόμενα τμήματα του διαζώματος και του Επιθεάτρου. Την ορχήστρα περιτρέχει ένας αποχετευτικός αγωγός.
ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Στη διάρκεια της ανασκαφής, αποκαλυπτόταν σταδιακά, κινητοί αρχαιολογικοί θησαυροί, «φάροι» που οδηγούσαν τους αρχαιολόγους να βγάλουν συμπεράσματα για το παρελθόν. Ποιοι ήταν αυτοί;
Ο κ. Τζιαφάλιας μάς τους παρουσιάζει: «Πλήθος αρχαιολογικών δεδομένων έχουν προκύψει μετά από σκληρή εργασία δεκαετιών, μέσα στο μνημείο. Συνδέονταν πάρα πολλές φορές με έντονο θυμό, δάκρυα και αγανάκτηση, για τη βαρβαρότητα ορισμένων ανθρώπων, απέναντι σε ένα από τα ωραιότερα και μεγαλοπρεπέστερα μνημεία της Θεσσαλίας και όχι μόνο, λόγω των καταστροφών που του προκάλεσαν.
Πολλές φορές όμως ζήσαμε και στιγμές ανείπωτης χαράς, με τις 2.500 επιγραφές και τα 150 γλυπτά, που μας προσέφερε. Από τα γλυπτά αυτά τα σημαντικότερα είναι η καθιστή Μούσα, η Άρτεμις κυνηγέτις, η κεφαλή Μούσας και ο κορμός αγάλματος Αρτέμιδας Βενδίδος, ένα έργο υψηλών καλλιτεχνικών αξιώσεων».
Σημαντικές πληροφορίες έχουν δώσει οι επιγραφές που έχουν βρεθεί στο θέατρο και αναλυτικότερα ο κ. Τζιαφάλιας μάς λέει: «το Θέατρο είναι κατάγραφο από επιγραφές. Σαράντα χρόνια τώρα συνεργάζομαι με έναν μεγάλο Ευρωπαίο ιστορικό επιγραφικό, τον Bruno Helly, με τον οποίο από κοινού και ο καθένας χωριστά, έχουμε δημοσιεύσει εκατοντάδες επιγραφές από όλο τον θεσσαλικό χώρο. Τα τελευταία χρόνια μελετούμε τις επιγραφές του Αρχαίου Θεάτρου.
Μέσα από αυτή τη μελέτη βγαίνει η Ύστερη Ελληνιστική και κυρίως η Ρωμαϊκή ιστορία της Λάρισας και της Θεσσαλίας γενικότερα. Οκταβιανός Αύγουστος, Τιβέριος, Γερμανικός, Ρωμαίοι αυτοκράτορες, Ιουλία Δόμνα σύζυγος του πρώτου, ονόματα συνέδρων του κοινού των Θεσσαλών, εθνικά ονόματα πόλεων μακρινών που συμμετείχαν στη μεγάλη λαρισαϊκή γιορτή Ελευθέρια, προς τιμή του Ελευθερίου Διός. Λεύκιος Κορνήλιος Βάλβος, ιστορικό πρόσωπο Σωτήρας της Λάρισας, Κικέρων, Ιερομνήμονες, Ταγοί, Αγορανόμοι, ονόματα διασήμων μονομάχων και νικητών στον ιππόδρομο και σοβαρές δικαστικές και πολιτικές αποφάσεις. Αυτά και πάρα πολλά άλλα είναι χαραγμένα στα εδώλια του Θεάτρου».
Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ
ΦΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ
Οι τελευταίες εργασίες που ολοκληρώθηκαν πρόσφατα, χρηματοδοτήθηκαν από πρόγραμμα του ΕΣΠΑ, από το Υπουργείο Πολιτισμού και το Υπουργείο Ανάπτυξης, με 2 εκατομμύρια ευρώ και με απορροφητικότητά τους στο 97,5%.
Συντονίστηκαν από την Επιστημονική Επιτροπή, που αποτελούνταν από τον πρόεδρο κ. Αθ. Τζιαφάλια και τους αρχαιολόγους Βάσω Αδρύμη, Ανθή Ευσταθίου, Κατερίνα Πλασταρά και Γεώργιο Σμύρη.
Συνοπτικά περιλάμβαναν: Αναστήλωση των δέκα κλιμάκων. Αποκατάσταση του πρανούς του λόφου, τόσο στη Δυτική όσο και στο Βορειοανατολικό τμήμα του επιθεάτρου.
Σύνταξη οδηγού και τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων. Επισκευή τοίχου παλιάς οικοδομής στην ανατολική πάροδο. Τοποθετήθηκαν έξι μεγάλες φωτογραφίες του μνημείου από τις οποίες οι δύο περιλαμβάνουν επιγραφές.
Η πρώτη του 3ου αιώνα π.Χ., που αναγράφει: Φθιώτης εποίησε. Ο Φθιώτης είναι ο αρχιτέκτονάς που κατασκεύασε το θέατρο.
Η δεύτερη, του τέλους του 2ου ή των αρχών του 3ου αιώνα μ.Χ. αναγράφει: Η πόλις επεσκεύασεν επεμελήθη Πολυδεύκης.
Ο Πολυδεύκης είναι ο αρχιτέκτονας που μετέτρεψε το Μνημείο για τις θηριομαχίες.
Μεταφέρθηκαν σε στεγασμένο χώρο οι πώρινοι κίονες από το πίσω μέρος της Σκηνής (δεν ανήκουν στο θέατρο, αλλά στο ναό του Διονύσου που έχει ενταφιασθεί στα θεμέλια κοντινού ξενοδοχείου).
Σε αυτή τη φάση των εργασιών εκτός από νέες επιγραφές, βρέθηκε το κάτω μέρος του αγάλματος της Αρτέμιδας Βενδίδος.
Επίσης κατασκευάστηκε ένας ξύλινος αντιστρεπτός διάδρομος πίσω από τη Σκηνή μετά την αφαίρεση των κιόνων για την άνετη διακίνηση των επισκεπτών του μνημείου.
Τέλος έγινε μεγάλης κλίμακας συντήρηση αρχιτεκτονικών μελών, τόσο των in sito όσο και των διασπάρτων και καθαρισμός βιολογικών επικαθήσεων.
ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΟΥΝ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΛΗΡΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ
Αυτό το διάστημα συντάσσεται μελέτη για τη αποκατάσταση του επιθεάτρου και του διαζώματος, όπως υποστήριξε ο κ. Τζαφάλιας και ο συνεργάτης του αρχιτέκτονας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λάρισας, κ. Δημήτρης Καραγκούνης, ενώ παράλληλα ολοκληρώνεται η πρώτη φάση μελέτης αποκατάστασης της σκηνής.
Όσο αφορά στο ποιες εργασίες πρέπει να γίνουν ακόμη, για την πλήρη αποκάλυψη του μνημείου, οι δύο τους υποστηρίζουν τα εξής:
«-Πρέπει να γίνει ανάταξη εδωλίων, του συνόλου του κοίλου. Δηλαδή υπάρχουν μαρμάρινα εδώλια που πρέπει να τοποθετηθούν στη θέση τους, και τα κενά του κοίλου να συμπληρωθούν με νέα μάρμαρα.
Να σημειωθεί ότι σε τρία σημεία, στις όχθες του Πηνειού ποταμού, έχει εντοπιστεί ότι υπάρχουν μάρμαρα του επιθεάτρου και του κυρίως θεάτρου, του μνημείου. Βρέθηκαν εκεί γιατί τα χρησιμοποίησαν παλαιότερα για την κατασκευή μιας γέφυρας, που ένωνε τις αντικριστές όχθες του ποταμού.
Αυτά θα πρέπει να μεταφερθούν στο θέατρο, να τοποθετηθούν στη θέση τους και να συμπληρώσουν την εικόνα του μνημείου.
-Επίσης πρέπει να γίνει αναστήλωση της σκηνής του θεάτρου, με τα σωζόμενα τμήματα, καθώς και αναστήλωση τμημάτων του διαζώματος και του επιθεάτρου.
-Για να αποκαλυφθεί πλήρως το μνημείο, πρέπει να απαλλοτριωθούν πέντε ακόμη ακίνητα, προκειμένου να αποκαλυφθεί η ανατολική πάροδος του θεάτρου».
4 ΦΑΣΕΙΣ ΧΡΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ
Το Αρχαίο Θέατρο της Λάρισας οικοδομήθηκε στη νότια πλαγιά του λόφου «Φρούριο» στο α' μισό του 3ου αιώνα π.Χ. στα χρόνια του βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονου Γονατά. Χωρούσε δε στην περίοδο της ακμής του γύρω στους 10.000 θεατές.
Είχε τέσσερις κύριες οικοδομικές φάσεις, σύμφωνα με τον κ. Τζιαφάλια ο οποίος μας εξηγεί: «Η πρώτη με την ίδρυση του στο α' μισό του 3ου αιώνα π.Χ., η δεύτερη στο α' μισό του 2ου αιώνα π.Χ. με την προσθήκη στη Σκηνή του Προσκηνίου και του Λογείου. Η τρίτη στις αρχές του 1ου αιώνα μ.Χ. στα χρόνια του Ρωμαίου αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου και του διαδόχου του Τιβερίου, που μετέτρεψαν το θέατρο σε αρένα, για την τέλεση μονομαχικών αγώνων και η τέταρτη στο τέλος του 2ου ή τις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ. οπότε το θέατρο και η ορχήστρα μεταμορφώθηκε σε κλειστό κυκλικό χώρο, για να τελούνται θηριομαχίες και όχι μόνο. Το άλλοτε μεγαλειώδες μνημείο μετατράπηκε σε τσίρκο για άρτον και θεάματα».
Θαν. Τζιαφάλιας:
«Ύψιστη τιμή»…
Κλείνοντας τη συζήτησή μας, συγκινημένος και καθήμενος πάνω στα εδώλια του Αρχαίου Θεάτρου, ο κ. Τζιαφάλιας, θα μας πει: «Ως επιστήμονας νιώθω ύψιστη τιμή που ανέλαβα αυτό το έργο και έκανα ό,τι καλύτερο μπορούσα.
Ώρες – ώρες όταν τα βράδια καθισμένος ψηλά στο επιθέατρο αντικρίζω αυτές τις εικόνες, νιώθω γεμάτη από πλήρη ικανοποίηση στην ψυχή μου, καθόσον έχω ήσυχη τη συνείδησή μου ότι δούλεψα σκληρά και τίμια, σε ένα μεγαλειώδες μνημείο, που δικαιωματικά ανήκει στους κατοίκους του τόπου και αποτελεί ένα σημαντικό τμήμα της ιστορικής και πολιτισμικής ταυτότητας της Λάρισας».
