Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων στον Βόλο το 1991 για να συντηρηθούν, όχι μόνο δεν έχουν επιστραφεί στη πόλη, αλλά δεν έχει ολοκληρωθεί ούτε η συντήρησή τους. Το θέμα απασχόλησε και την πρόσφατη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου της Λάρισας, όπου σε ερώτημα που τέθηκε από την παράταξη «Ορμή Ανανέωσης» στον αντιδήμαρχο πολιτισμού Πάνο Σάπκα, αποκαλύφθηκε ότι τα τελευταία χρόνια γίνεται σοβαρή προσπάθεια από τη δημοτική αρχή, οι τοιχογραφίες των οποίων έχει ολοκληρωθεί η συντήρησή τους, να επιστρέψουν στο Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο που είναι και ο νόμιμος ιδιοκτήτης τους και παράλληλα για όσες δεν έχει ολοκληρωθεί η συντήρηση, να γίνουν οι κατάλληλες ενέργειες, ώστε να μεταφερθούν στο εργαστήριο συντήρησης του Διαχρονικού Μουσείου της Λάρισας. Η Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων όμως, με πρόσχημα ότι για να παραδοθούν πρέπει να ολοκληρωθεί συνολικά το έργο και να τεκμηριωθεί, όπως και το ότι υπάρχει κίνδυνος από τη μεταφορά των ασυντήρητων τοιχογραφιών λόγω του ότι πρόκειται για καταπονημένο υλικό, μπλοκάρει στην ουσία το αίτημα να τις επιστρέψει στη Λάρισα.
Ο αντιδήμαρχος Πολιτισμού, Πάνος Σάπκας, μιλώντας στην «Ε» ξεκαθαρίζει ευθύς εξαρχής ότι βούληση της δημοτικής αρχής και της Αντιδημαρχίας Πολιτισμού, είναι να επιστρέψουν οι τοιχογραφίες στον τόπο τους και σε αυτή την κατεύθυνση τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει ενέργειες που όμως ακόμη δεν έχουν αποφέρει τα αναμενόμενα αποτελέσματα. «Ακόμη μέχρι σήμερα, η πόλη πληρώνει το τίμημα της κατεδάφισης της Δημοτικής Αγοράς επί δημαρχίας Αγαμέμνονα Μπλάνα. Όταν συνέβη αυτό το καλοκαίρι του 1978 ανακαλύφθηκαν οι τοιχογραφίες του Παντόλφη. Τότε συνεργείο συντηρητών της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ανέλαβε την αποτοίχισή τους που διήρκεσε 10 μέρες και τα κομμάτια παραδόθηκαν στο Λαογραφικό Μουσείο Λάρισας, που τότε στεγαζόταν στο υπόγειο του Δημαρχείου, αποθηκεύτηκαν εκεί και παραδόθηκαν στην τότε πρόεδρο της Λαογραφικής Εταιρείας την αείμνηστη Λένα Γουργιώτη. Στις 4 Απριλίου 1991, μεταφέρθηκαν και παραδόθηκαν από τον Δήμο Λάρισας στα εργαστήρια συντήρησης της 5ης Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού στον Βόλο για να συντηρηθούν. Όταν έγινε αυτό οι συνθήκες ήταν διαφορετικές και είχε νόημα. Δεν είχαμε τη δυνατότητα να το κάνουμε. Τώρα πια έχουμε το Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο Λάρισας, τη στέγη των τοιχογραφιών και το Διαχρονικό Μουσείο της Λάρισας με τεράστιες δυνατότητες και υποδομές να αναλάβει το έργο της συντήρησης που υπολείπεται. Από το 2016 ξεκινήσαμε έναν αγώνα να επιστραφούν οι 8 τοιχογραφίες στην πόλη, για να λάβουμε την απάντηση ότι ουσιαστικά έχει ολοκληρωθεί η συντήρηση των τριών και υπολείπεται η συγκόλληση μίας ακόμα, ενώ η Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων μας επισημαίνει ότι το έργο θα πρέπει να συνεχιστεί από το «ίδιο χέρι» που ανέλαβε τη συντήρηση. Περάσαν 30 χρόνια για να συντηρηθούν τρεις τοιχογραφίες, πόσα πρέπει να περάσουν ακόμη για να ολοκληρωθούν και οι οκτώ; Αυτά είναι δικαιολογίες για να μπλοκάρουν την επιστροφή. Εμείς ζητάμε να επιστραφούν όσες ολοκληρώθηκαν και είμαστε πρόθυμοι να συνεργαστούμε και να βοηθήσουμε ώστε να επισπευτεί το έργο της ολοκλήρωσης για τις ασυντήρητες τοιχογραφίες. Μπορούμε να βρούμε τον τρόπο να συνεχιστεί ακόμη και με το ίδιο συνεργείο. Μάλιστα σε επικοινωνία που είχαμε με το Διαχρονικό Μουσείο της Λάρισας, η προϊσταμένη κ. Στ. Σδρόλια μάς δήλωσε εγγράφως, ότι μπορεί σε συνεργασία πάντα με την Εφορεία του Βόλου να αναλάβουν το έργο της συντήρησης και εμείς είμαστε πρόθυμοι ως δημοτική αρχή να το στηρίξουμε, γιατί χρέος μας είναι να βλέπουμε μπροστά».
ΤΟ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ
Στον αγώνα για την επιστροφή των τοιχογραφιών του Μ. Παντόλφη πρωτοστατεί το Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο Λάρισας, με τη διευθύντρια κ. Φανή Καλοκαιρινού να αναφέρεται στο χρονικό των ενεργειών που έχουν γίνει μέχρι σήμερα για την επιστροφή τους. «Με γνώμονα την απόφαση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών, με Υπουργική Απόφαση της Διεύθυνσης Λαϊκού Πολιτισμού (ΦΕΚ 275/Β/20-3-1980) όπου χαρακτηρίζει τις τοιχογραφίες έργα τέχνης που χρειάζονται ειδική κρατική προστασία, γιατί αποτελούν αξιόλογα δείγματα της λαϊκής ζωγραφικής στις αρχές του 20ού αι. και είναι οι μοναδικές σωζόμενες τοιχογραφίες του λαϊκού αυτού καλλιτέχνη, προβήκαμε σε μία σειρά ενεργειών μέσω αλληλογραφίας, τηλεφωνικών και διά ζώσης επαφών μου με τους ομόλογους ειδικούς επιστήμονες της Υπηρεσίας Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Θεσσαλίας και Κεντρικής Στερεάς Ελλάδας (ΥΝΜΤΕΘΚΣΕ) στον Βόλο προκειμένου να επιστραφούν οι τοιχογραφίες στο Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο Λάρισας και να ολοκληρωθεί η συντήρησή τους στην πόλη μας. Οι ενέργειες αυτές έλαβαν χώρα από το 2016 έως το καλοκαίρι του 2019 με διαβεβαιώσεις από την ΥΝΜΤΕΘΚΣΕ πως θα τεθεί σε προτεραιότητα η συντήρησή τους από συντηρητές της υπηρεσίας τους, ώστε να παραδοθούν στο Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο Λάρισας ολοκληρωμένες. Η επικοινωνία μας ανεστάλη, καθώς το 2020 ξέσπασε η πανδημία που ανέτρεψε τον προγραμματισμό και τις προτεραιότητες όλων μας. Ωστόσο, ευελπιστούμε πως η συνεργασία μας με την ΥΝΜΤΕΘΚΣΕ πάνω στο συγκεκριμένο θέμα θα τελεσφορήσει άμεσα ώστε οι οκτώ τοιχογραφίες, μοναδικό δείγμα εξαιρετικής λαϊκής ζωγραφικής των αρχών του 20ού αι, να εκτεθούν στο Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο Λάρισας, όπου και ανήκουν, να αναδειχθούν με τον προσήκοντα τρόπο και να καταστούν κτήμα των Λαρισαίων και των υπόλοιπων επισκεπτών. Όλοι θα μεριμνήσουμε γι’ αυτό».
ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ
Ποιες είναι όμως οι τοιχογραφίες του Μιχάλη Παντόλφη;
Συγκεκριμένα, οι τοιχογραφίες που αποτοιχίστηκαν με την αντίστοιχη θεματολογία τους έχουν ως εξής:
- Ψαράς 1,70 Χ 1.0 μ. 1,70 τ.μ. σε 1 κομμάτι
- Τοπίο 1,45 Χ 0,85 μ. 1,23 τ.μ. σε 1 κομμάτι
- Κυρά 1,20 Χ 0,70 μ. 0,84 τ.μ. σε 1 κομμάτι
- Βοσκός και Βοσκοπούλα 3,10 Χ 1,20μ. 3,72 τ.μ. σε 2 κομμάτια
- Καραβάκια 4,60 Χ 0,70 μ. 3,22 τ.μ. σε 3 κομμάτια
- Βοσκοπούλα 4,0 Χ 1,20μ. 4,80 τ.μ. σε 4 κομμάτια
- Γοργόνα 4,0 Χ 1,50 μ. 6,00 τ.μ. σε 2 κομμάτια
- Ναυτάκια 3,60 Χ 0,70 μ. 5,40 τ.μ. σε 2 κομμάτια
*Η κατάσταση των τοιχογραφιών σήμερα είναι η ακόλουθη:
Οι τρεις πρώτες συνθέσεις με τη θεματογραφία: «Ψαράς», «Τοπίο» και «Κυρά», είναι πλήρως συντηρημένες σε τελάρα έτοιμες. Η σύνθεση «Βοσκός και Βοσκοπούλα», είναι επίσης συντηρημένη σε δύο τεμάχια τα οποία μένει να ενοποιηθούν. Η σύνθεση «Καραβάκια», είναι ημισυντηρημένη και χωρίς τελάρο. Η σύνθεση «Βοσκοπούλα» είναι επίσης συντηρημένη σε δύο τεμάχια σε τελάρα που μένει να συναρμολογηθούν και να συμπληρωθεί το «φόντο» της όλης σύνθεσης. Η σύνθεση «Γοργόνα» είναι μερικώς συντηρημένη και σε δύο τεμάχια. Η σύνθεση «Ναυτάκια» παραμένει σε δύο τεμάχια ασυντήρητη.
Ο Μιχάλης Παντόλφης
Ο ιατρός, ιστορικός-ερευνητής της Λάρισας κ. Νίκος Παπαθεοδώρου σε παλαιότερη αναφορά στη στήλη «Ιχνηλατώντας» της «Ε» έχει αναφερθεί στο θέμα των τοιχογραφιών του Μ. Παντόλφη και στον σπουδαίο λαϊκό ζωγράφο, σημειώνοντας μεταξύ άλλων:
«Οι παλιοί Λαρισαίοι θα θυμούνται ασφαλώς τη Δημοτική Αγορά. Ήταν ένα μεγάλο σε έκταση τετράγωνο ισόγειο οικοδόμημα, το οποίο καταλάμβανε όλη την έκταση της σημερινής πλατείας Δημάρχου Μπλάνα (πρώην Λαού). Οι χώροι του και στις τέσσερες πλευρές εξωτερικά και εσωτερικά φιλοξενούσαν διάφορα καταστήματα, κυρίως κρεοπωλεία και ιχθυοπωλεία, αλλά και ορισμένα οπωροπωλεία και παντοπωλεία. Στο εσωτερικό του, όπου κυριαρχούσαν τα ψαράδικα, υπήρχε ένα ευρύχωρο αίθριο. Είχε κατασκευασθεί κατά τη διάρκεια της τρίτης δημαρχιακής θητείας του Μιχαήλ Σάπκα (1929-1934) και από τότε βρισκόταν εν λειτουργία μέχρι το 1978, για σαράντα πέντε χρόνια. Το καλοκαίρι της χρονιάς εκείνης, επί δημαρχίας Αγαμέμνονα Μπλάνα και έπειτα από απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου, η Δημοτική Αγορά κατεδαφίσθηκε, με το αιτιολογικό να μεταβληθεί σε πλατεία και η πόλη να αποκτήσει έναν επιπλέον πνεύμονα πρασίνου.
Κατά τη διάρκεια της κατεδαφίσεως διαπιστώθηκε ότι στο εσωτερικό ορισμένων καταστημάτων υπήρχαν όμορφες τοιχογραφίες κάποιου λαϊκού καλλιτέχνη. Πολιτιστικά ευαισθητοποιημένοι άνθρωποι της Λάρισας κατόρθωσαν με προσωρινά μέτρα να σταματήσουν για λίγο την κατεδάφιση της Αγοράς στο σημείο αυτό και με τη συνδρομή του Δήμου και όλων αυτών των ατόμων που αγαπούσαν τον λαϊκό πολιτισμό, ανέθεσαν σε ειδικό συνεργείο συντηρητών να αναλάβει το έργο της αποτοιχίσεως των τοιχογραφιών. Η έρευνα που ακολούθησε απέδειξε ότι τα έργα αυτά ανήκαν στον λαϊκό ζωγράφο Μιχάλη Παντόλφη. Είχαν ζωγραφιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου σε πολλά καταστήματα «αντί πινακίου φακής», αλλά τα περισσότερα είχαν χαθεί από τις επανειλημμένες επιστρώσεις επιχρισμάτων με ασβέστη και μόνον στα ψαράδικα των αδελφών Μυλωνά και των Μέρχα και Γκανά διατηρήθηκαν.
Ο Μιχάλης Παντόλφης, όπως δείχνει και το όνομά του, ήταν ιταλικής καταγωγής (Pantolfi) και μάλιστα πιστεύεται ότι η οικογένεια του πατέρα του καταγόταν από τα ελληνόφωνα χωριά της Νοτίου Ιταλίας, την οποία όμως εγκατέλειψαν μετά την αποτυχία των φιλελεύθερων κινημάτων της Ιταλίας (1848-1849) και κατέφυγαν στη νησιωτική Ελλάδα και τα παράκτια της Ιωνίας. Τα ονόματά τους (Μιχάλης ο ίδιος, Αλέξανδρος ο πατέρας του) και η φυγή τους στη Ελλάδα μετά τα Γαριβαλδινά, ίσως πιστοποιούν την ελληνόφωνη καταγωγή τους. Οι Pantolfi φαίνεται ήταν μια οικογένεια γνήσιων λαϊκών καλλιτεχνών σε πολλούς τομείς. Περιέτρεχαν τις ελληνικές παροικίες της Μ. Ασίας και της Αιγύπτου άλλοτε σαν πλανόδιοι μουσικοί και ηθοποιοί, άλλοτε σαν ζωγράφοι και φωτογράφοι, ακόμα και σαν ακροβάτες, χωρίς όμως ιδιαίτερες καλλιτεχνικές αξιώσεις.
Ο Μιχάλης Παντόλφης γεννήθηκε το 1886, όταν η οικογένειά του βρισκόταν στην περιοχή της Σμύρνης. Αυτό τουλάχιστον πιστοποιούσε η ταυτότητά του που είδε ο ερευνητής του Ποσειδώνας Μιχάλογλου. Κάποτε βρέθηκε στη Χαλκίδα νυμφεύθηκε μία κοπέλα από την περιοχή αυτή και μαζί της απέκτησε δύο τέκνα. Όμως το 1922 χώρισε, έφυγε από τη Χαλκίδα και εγκαταστάθηκε στη Λάρισα μόνιμα. Εδώ εξάσκησε αρχικά την τέχνη του πλανόδιου φωτογράφου, με τις μεγάλες μηχανές της εποχής που στηρίζονταν σε τρίποδα. Νυμφεύθηκε εκ νέου με μία Λαρισαία και με τη νέα σύζυγό του απέκτησε άλλα δύο τέκνα.
Από το 1935 άρχισε να ζωγραφίζει τους τοίχους γυρνώντας από σπίτι σε σπίτι και από μαγαζί σε μαγαζί με μηδαμινές απολαβές, που συνήθως ήταν ορισμένες πενταροδεκάρες για τα χρώματα και μερικά κατοσταράκια τσίπουρου με μεζέ. Μεταπολεμικά η εικαστική παρουσία του ήταν μειωμένη και δεν έχουν εντοπιστεί έργα του. Όλοι τον θυμούνται να τριγυρνάει στα παλιά ταβερνεία της πόλεως μόνος, χωρίς συντροφιά και φίλους και έπινε, έπινε ασταμάτητα. Πέθανε τον χειμώνα του 1968.
Είχε την ικανότητα να προσαρμόζει τις απεικονίσεις του ανάλογα με το είδος του μαγαζιού που ζωγράφιζε: στα ψαράδικα επικρατούσαν θέματα θαλασσινά, στα κρεοπωλεία θέματα ποιμενικά, στα καροποιεία απεικόνιζε λαϊκά μοτίβα στα παραπέτα των κάρων, κ.ο.κ. Απέφευγε να χρησιμοποιεί έτοιμα χρώματα και αναζητούσε φυσικά υλικά για να τα κατασκευάσει, όπως έκαναν όλοι σχεδόν οι λαϊκοί ζωγράφοι της εποχής και ιδίως ο ομότεχνός του Θεόφιλος Χατζημιχαήλ στο Πήλιο».
Της Νατάσας Πολυγένη
