μόνο.
Στις 15 Ιουλίου του 2016, ο ιδιαίτερα γνωστός ερευνητής – ιστορικός «έφευγε» ξαφνικά από τη ζωή.
Θυμάμαι πολύ καλά την κουβέντα με τον αείμνηστο Γρηγ. Βέλκο. «Ποταμός» ο ίδιος, με ζήλο και με αίσθημα ευθύνης «κατέθετε» τότε στην «Ε» πληροφορίες, λεπτομέρειες, άγνωστες πτυχές και στοιχεία για τα γεγονότα του 1912 στην Ελασσόνα (...γεγονότα - «πυξίδα» για τον διπλασιασμό της Ελλάδος).
Χαρακτηριστικό το κλείσιμο της «κατάθεσης ψυχής» του αείμνηστου ακούραστου ιστορικού: «Ας ελπίσουμε πως τα στοιχεία που σας καταθέτω θα προκαλέσουν τον ενδιαφέρον των αναγνωστών σας, αλλά και νέων ερευνητών της τοπικής μας ιστορίας και όχι μόνο...».
Το θέμα, με αφορμή τον εορτασμό της 108ης Επετείου Απελευθέρωσης της επαρχίας Ελασσόνας από τον Τουρκικό ζυγό, αποτελεί ένα ευλαβικό μνημόσυνό του.
ΠΡΙΝ ΤΙΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΜΑΧΕΣ
- Η Τουρκία διέθεσε 300.000 άντρες, 850 πυροβόλα και 750 τοπομαχικά, αλλά αναγκάστηκε να διαμοιράσει τις δυνάμεις αυτές, 200.000 στο βουλγαρικό μέτωπο για να υπερασπιστεί και την Κων/πολη, 100.000 στο σερβικό και μαυροβουνιώτικο και μόνο 35-40.000 στο ελληνικό.
- Ο τουρκικός στρατός, την εποχή αυτή μαστίζεται από τη χολέρα. Πολλές δεκάδες και εκατοντάδες θύματα είχε κάθε μέρα!
- Η υπεροχή της Ελλάδας στη θάλασσα έναντι των Τούρκων ήταν συντριπτική, κυρίως μετά την απόκτηση του «βαρέος καταδρομικού» των 10.000 τόνων Γ. Αβέρωφ. Εξαιτίας του γεγονότος αυτού, η Τουρκία έκανε πρόταση στον Έλληνα Πρόξενο στην Κων/πολη Κ. Γρυπάρη να συνάψει συμφωνία συνεργασίας με την Ελλάδα, έναντι πολλών παροχών και ανταλλαγμάτων. Η πρόταση απορρίφθηκε αμέσως από τον Βενιζέλο.
- Όταν ήρθε η ώρα του πολέμου στον στρατό Θεσσαλίας υπήρχαν 7 Μεραρχίες (100.000 άντρες) και μία ταξιαρχία ιππικού, στην Ήπειρο υπήρχε μία ταξιαρχία πεζικού, μερικά ανεξάρτητα πρόσωπα, συνολικά 10.000 άντρες. Χάρη στην αθρόα προσέλευση εθελοντών εφέδρων από το εξωτερικό και φιλελλήνων Γεριβαλδινών, ο στρατός μας αυξήθηκε στις 16 Οκτωβρίου σε 150.000.
- Κάτι που δεν είναι γνωστό στον πολύ κόσμο: Η Ελλάδα πρώτη στον κόσμο χρησιμοποίησε τα τότε πρωτόγονα αεροπλάνα για πολεμικούς σκοπούς! Η πολεμική μας αεροπορία αποτελούνταν από 4 αεροπλάνα τύπου «Φάρμαν» 50 ίππων. Οι 4 γενναίοι πιλότοι μας, που είχαν εκπαιδευτεί στη Γαλλία, ήταν: οι υπολοχαγοί Δ. Καμπέρος και Μ. Μουτούσης και οι υπίλαρχοι Χρ. Αδαμίδης και Παν. Νοταράς. Αργότερα αποκτήθηκε και ένα υδροπλάνο τύπου «Άστρα».
- Επίσης δεν είναι ευρύτερα γνωστό ότι πολλοί Μακεδονομάχοι Κρητικοί, με την άδεια του Βενιζέλου, οργάνωσαν εθελοντικά σώματα και υπήρξαν οι προπομποί του ελληνικού στρατού, που κύριο έργο τους ήταν η αποκοπή των τηλεγραφικών καλωδίων και η οργάνωση κάθε είδους σαμποτάζ, ώστε να αποκοπεί η απευθείας επικοινωνία του τουρκικού στρατού. Το σώμα του λοχαγού Κων/νου Μαζαράκη-Αινιάν, για παράδειγμα, εκτός από τα σαμποτάζ της αποκοπής της τηλεφωνικής και τηλεγραφικής επικοινωνίας του τουρκικού στρατού, εκδίωξε από όλα τα χωριά των της περιοχής Κατερίνης όλες τις τουρκικές φρουρές, με αποτέλεσμα ο στρατός μας να βρει τα χωριά αυτά κατά την προέλασή του, ελεύθερα.
- Όταν ο Κων/νος, με την επέμβαση του Βενιζέλου, ορίστηκε αρχηγός των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στις 27 Σεπτεμβρίου, την ίδια νύχτα αναχώρησε για τη Λάρισα με το Επιτελείο του, που το αποτελούσαν ο αντισυνταγματάρχης Δούσμανης, οι λοχαγοί Ι. Μεταξάς, Πάλλας και Εξαδάκτυλος. Αρχηγός Επιτελείου ήταν ο Παν. Δαγκλής, ικανός και τίμιος αξιωματικός.
- Ο πόλεμος άρχισε από το Μαυροβούνιο τη νύχτα της 4ης προς την 5η Οκτωβρίου και κατόπιν μπήκαν σ’ αυτόν η Σερβία και η Βουλγαρία. Λίγες ώρες αργότερα μπήκε στον πόλεμο και η Ελλάδα, τα χαράματα της 5ης Οκτωβρίου. Η Ελλάδα άρχισε τον πόλεμο με 80.000 άντρες και 8 κανόνια. Η Τουρκία μας αντέταξε 14-15.000 άντρες με 30 κανόνια και αρχηγό τον Τούρκο στρατηγό Ταξίν πασά.
Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΕΛΑΣΣΟΝΑΣ
- Οι δυνάμεις που περίμεναν στην Ελασσόνα για να αντιμετωπίσουν τον ελληνικό στρατό, ήταν αρχικά 5.000, αλλά τελικά έμειναν μόνο 1.500 με 7 κανόνια. Οι υπόλοιποι οπισθοχώρησαν προς το Σαραντάπορο. Τα πυροβόλα ήταν τοποθετημένα στα υψώματα του Προφήτη Ηλία μέχρι την Αγία Μαρίνα. Η πυριτιδαποθήκη ήταν στον «Τεκέ», στη σημερινή Π.Α.Π. Η μάχη της Ελασσόνας, που κράτησε συνολικά 4 ώρες (από τις 10 το πρωί 6 Οκτωβρίου, έως τις 2 το μεσημέρι), έγινε σε δύο μέτωπα. Το ένα ήταν της κορυφογραμμής της Μελούνας και των υψωμάτων Μενεξέ, Γκριτζόβαλης, Λοφασκίου, Προφήτη Ηλία, και το δεύτερο της Ποταμιάς, Δαμασίου, Δομενίκου, Κεφαλοβρύσου. Στο πρώτο μέτωπο η μάχη δόθηκε, σχεδόν αποκλειστικά, μεταξύ του τουρκικού και ελληνικού πυροβολικού. Μετά από τετράωρη μονομαχία, το ελληνικό πυροβολικό έθεσε εκτός μάχης το τουρκικό. Ακολούθησε επίθεση με τη λόγχη, αλλά το πεζικό της πτέρυγας αυτής δεν συνάντησε, έως την Ελασσόνα, πουθενά σοβαρή αντίσταση του εχθρού, εκτός από ...τον χότζα της Ελασσόνας, που ήταν κλεισμένος στο τζαμί και πυροβολούσε τον διερχόμενο ελληνικό στρατό! Η πτέρυγα της Ποταμιάς συνάντησε αρκετές δυσκολίες, γιατί οι Τούρκοι αντέταξαν σθεναρή αντίσταση. Μόνο στη μάχη του Δαμασουλίου Μυλόγουστας σκοτώθηκαν 150 Τούρκοι και τραυματίστηκαν άλλοι τόσοι. Η υποδοχή του Διαδόχου και του ελευθερωτή ελληνικού στρατού υπήρξε αποθεωτική από τους Τσαριτσανιώτες με επικεφαλής τον Μητροπολίτη Νεόφυτο Ευαγγελίδη. Ο κόσμος με αλαλαγμούς είχε βγει στους δρόμους, αγκάλιαζε και φιλούσε τους στρατιώτες και τους μοίραζε σταφύλια, κυδώνια, αμύγδαλα και καρύδια! Ο Διάδοχος Κων/νος με το επιτελείο, αφού ξεκουράστηκε για λίγο στο αρχοντικό του Ναούμ, ξεκίνησε για τον Ναό της Παναγίας Τσαριτσάνης, όπου παρακολούθησε τη δοξολογία που τέλεσε ο Δεσπότης Νεόφυτος. Το βράδυ της ίδιας μέρας φιλοξενήθηκε στην Τσαριτσάνη από τον Μητροπολίτη Νεόφυτο, και το βράδυ της 7ης Οκτωβρίου διανυκτέρευσε στην Ελασσόνα στο σπίτι του προύχοντα Μιχ. Πάκα. Το πρωί της 8ης Οκτωβρίου αναχώρησε για το Χάνι του Χατζηγώγου.
- Στη μάχη της Ελασσόνας οι μεν τουρκικές απώλειες ήταν πάνω από 320 νεκροί και τραυματίες, 60 αιχμάλωτοι, 7 πυροβόλα και 1 εκατομμύριο φυσίγγια, οι ελληνικές ήταν 3 νεαροί αξιωματικοί και 15 οπλίτες και 65 τραυματίες. Οι νεκροί αξιωματικοί ήταν οι ανθυπολοχαγοί Ν. Μπούκης, Αθ. Μαυροδήμος και Β. Βασιλόπουλος. Οι Μπούκης και Βασιλόπουλος θάφτηκαν στην Τσαριτσάνη, ο δε Μαυροδήμος στην Ελασσόνα. Από τους 60 αιχμαλώτους Τούρκους στρατιώτες, οι 42 ήταν Έλληνες από την Κοζάνη, τα Γρεβενά και την Καστοριά!
- Ο γενικός αρχίατρος Γ. Μανούσος διέταξε την εξέταση του πόσιμου νερού της Ελασσόνας. Μετά από λίγες μέρες βγήκε επίσημη γνωμάτευση ότι το νερό είναι πόσιμο και αμόλυντο, προφανώς διότι οι Τούρκοι δεν πρόλαβαν να το δηλητηριάσουν!
- Όταν ο στρατός μας μπήκε στην Ελασσόνα τη βρήκε σχεδόν έρημη, γιατί οι Xριστιανοί κάτοικοι τρομοκρατημένοι είχαν εγκαταλείψει πριν από αρκετές μέρες τα σπίτια τους και είχαν ζητήσει φιλοξενία σε γνωστά τους πρόσωπα στα γύρω χωριά ή είχαν καταφύγει σε κρησφύγετα των γύρω βουνών. Ακόμα και ο Έλληνας πρόξενος Ελασσόνας, Λεωνίδας Χρυσανθόπουλος, κατέφυγε στα υψώματα της Ντιάβας για 2 μέρες κι όταν πληροφορήθηκε από τον ελευθερωτή στρατό τα καθέκαστα, πήγε με τα πόδια στη Λάρισα!
- Το θέαμα που παρουσίαζε η Ελασσόνα ήταν οικτρό! Τα αρχοντικά τουρκικά σπίτια ήταν έρημα. Πριν τα εγκαταλείψουν οι ιδιοκτήτες τους φρόντισαν να τα δώσουν όψη ερειπίων. Κατέστρεψαν ή έκαψαν πόρτες, παράθυρα, πατώματα και πολύτιμα έπιπλα! Οι δρόμοι ήταν διάσπαρτοι από κατεστραμμένα παπλώματα, ρούχα, εσώρουχα ανακατεμένα με είδη πολυτελείας. Τα καταστήματα είχαν λεηλατηθεί από τον στρατό που είχε τραπεί σε φυγή.
ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
- Από τη Λάρισα στις 5 Οκτωβρίου, έως τη Θεσσαλονίκη στις 26 Οκτωβρίου, δηλαδή σε 21 ημέρες, ο στρατός μας διέτρεξε 308 χιλιόμετρα, ήτοι κατά μέσο όρο 15 χιλιόμετρα την ημέρα. Και από τη Λάρισα στις 5 Οκτωβρίου έως τη Φλώρινα στις 7 Νοεμβρίου, δηλαδή σε 32 μέρες, διέτρεξε 454 χιλιόμετρα, ήτοι 14,5 περίπου χιλιόμετρα την ημέρα!
- Γενικά ο ελληνικός στρατός με επικεφαλής τον διάδοχο Κων/νο, μέσα σε 60 περίπου μέρες, συνήψε 30 μάχες και μεγάλες συγκρούσεις (Κατερίνης, Γρεβενών, Καστοριάς, Σιατίστης), διέτρεξε κάτω από εξαιρετικά κακές καιρικές συνθήκες περισσότερα από 750 χιλιόμετρα, πέρασε 3 μεγάλους ποταμούς πλημμυρισμένους, μια λίμνη - έλος (των Γιαννιτσών), συνέλαβε 45.000 αιχμαλώτους, κυρίευσε 120 πυροβόλα, 74.000 όπλα και ανυπολόγιστες ποσότητες πολεμικού υλικού και γεωργικών προϊόντων!
- Μόνο στην Ελασσόνα βρήκαν 400.000 οκάδες σιτάρι, 250.000 οκάδες κριθάρι και 100.000 οκάδες καλαμπόκι.
- Μετά τη διάβαση του Αλιάκμονα, λόγω της μεγάλης απόστασης από το κέντρο τροφοδοσίας που ήταν η Λάρισα, ο στρατός μας τροφοδοτούνταν από πηγές του τόπου με λάφυρα και προσφορές των Ελλήνων κατοίκων των χωριών.
- Ανάμεσα στα λάφυρα ήταν και η σημαία του τουρκικού διοικητηρίου Ελασσόνας.
- 3 μέρες μετά την απελευθέρωση, στην Ελασσόνα άρχισε να λειτουργεί Ταχυδρομείο και Τηλεγραφείο. Ο Διοικητικός Επίτροπος Ελασσώνος τηλεγραφεί ότι «η δημοσία τάξις καθ’ όλην την περιφέρειαν ευρίσκεται εις λίαν ευχάριστον σημείον, ότι αι εργασίαι επανελήφθησαν πανταχού, ότι ο τόπος επανέκτησεν την όψιν την οποίαν είχεν προ του πολέμου. Επίσης εσταμάτησαν και αι τακτικώτατα σημειούμεναι πυρκαϊαί και ότι μόνον μία εσημειώθη είς τινα τουρκικήν οικίαν».
- Σύμφωνα με επίσημη ανακοίνωση από την Κωνσταντινούπολη, έγινε ακριβής υπολογισμός των απωλειών του τουρκικού στρατού και ανήλθε σε 200.000 νεκρούς, τραυματίες και αιχμαλώτους! Τα δε θύματα από τη χολέρα ήταν 25.000 νεκροί.
- Οι πρώτοι τραυματίες αξιωματικοί που πέθαναν στο Νοσοκομείο Ελασσόνας ήταν οι λοχαγοί πεζικού Αθαν. Αναγνωστόπουλος (από τη Δωρίδα) και Γεώργιος Μπίνας (από την Αιτωλοακαρνανία). Θάφτηκαν στις 14 Οκτωβρίου στην Ελασσόνα με όλες τις τιμές και πάνδημο πένθος.
- Στις 13 Οκτωβρίου ο Βασιλιάς Γεώργιος έφτασε οδικά στην Ελασσόνα. Του έγινε πάνδημη αποθεωτική υποδοχή με επικεφαλής τον Μητροπολίτη Νεόφυτο. Ο βασιλέας επισκέφθηκε το Νοσοκομείο Ελασσόνας, που στεγαζόταν στο ιστορικό Α’ Δημοτικό Σχολείο. Στη συνέχεια, του έγινε δεξίωση στην πλατεία προξενείου, τον προσφώνησε ο Μητροπολίτης και διανυκτέρευσε στο σπίτι του προύχοντα Λ. Κύρκου. Το πρωί της 14ης Οκτωβρίου ο Βασιλέας αναχώρησε για τα Σέρβια.
- Στις 10 Νοεμβρίου 1912 ορίστηκε το πρώτο Δημοτικό Συμβούλιο της Ελεύθερης Ελασσόνας, που ήταν δήμαρχος ο Ανδρέας Κόρακας και σύμβουλοι οι: Δ. Χατζούλης, Ν. Χαρισίου, Ν. Κυριακού και Θ. Σαμαράς.
- Επί προεδρίας του Δ. Χλωροκώστα το Κοινοτικό Συμβούλιο Ελασσόνας στη συνεδρίασή του στις 27/5/1956, με την υπ’ αρ. 18/56 απόφασή του, χαρακτήρισε ως τοπική εθνική γιορτή την 6η Οκτωβρίου 1912. Την απόφαση αυτήν την ενέκρινε το Υπουργείο Εσωτερικών. Έτσι καθιερώθηκε ως ετήσια τοπική εθνική γιορτή, που για πρώτη φορά γιορτάστηκε με λαμπρότητα στις 6 Οκτωβρίου 1956, με πρωτοβουλία του τότε Μητροπολίτη Ελασσόνας Ιακώβου Μακρυγιάννη.
Λιτές οι εκδηλώσεις για την απελευθέρωση
Την 108η επέτειο Απελευθέρωσής της από τον τουρκικό ζυγό (Οκτώβριος 1912) γιορτάζει η πόλη και η Επαρχία Ελασσόνας, με λιτές επετειακές εκδηλώσεις που θα πραγματοποιηθούν σήμερα Δευτέρα 5 και αύριο Τρίτη 6 Οκτωβρίου, εκδηλώσεις προσαρμοσμένες στο υγειονομικό πρωτόκολλο της εποχής. Χαρακτηριστικό είναι η μη πραγματοποίηση της καθιερωμένης παρέλασης, που γινόταν κάθε χρόνο, ανήμερα της μέρας της απελευθέρωσης, κάθε 6η Οκτωβρίου. Αναλυτικά, το πρόγραμμα των εκδηλώσεων:
Αύριο στο Μ. Ελευθεροχώρι στις 9 π.μ.: Επίσημη Δοξολογία στον Ιερό Ναό Αγίου Νικολάου, Μεγ. Ελευθεροχωρίου, στις 10 π.μ.: επιμνημόσυνη Δέηση για τους πεσόντες στο Ηρώο, κατάθεση στεφάνων. Την ίδια ημέρα στο μνημείο Μελούνας Τσαριτσάνης (στη νέα εθνική οδό Ελασσόνας – Λάρισας) στις 10:30 π.μ. θα τελεστεί επιμνημόσυνη Δέηση για τους πεσόντες στο Ηρώο και κατάθεση στεφάνων.
Στην Ελασσόνα, στις 7 μ.μ.: Υποδοχή Ιεράς Εικόνας Παναγίας Ολυμπιώτισσας στον Μητροπολιτικό Ιερό Ναό Αγίου Δημητρίου. Πανηγυρικός αρχιερατικός Εσπερινός με Αρτοκλασία, όπου θα χοροστατήσει ο σεβασμ. μητροπολίτης Ελασσώνος κ. Χαρίτων.
Μεθαύριο την Τρίτη στον Μητροπολιτικό Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου στην Ελασσόνα, στις 8 π.μ. θα ψαλεί Όρθρος – πανηγυρική Θεία Λειτουργία, στις 10:30 τελετή επίσημης δοξολογίας στον Μητροπολιτικό Ιερό Ναό Αγίου Δημητρίου. Στην Κεντρική πλατεία στις 11:00: Επιμνημόσυνη Δέηση για τους πεσόντες– Κατάθεση στεφάνων.
ΕΛΑΣΣΟΝΑ (Γραφείο «Ε»)
Του Γιάννη Μουκίδη
