ιστορία και σπάνιες τοιχογραφίες. Βρίσκεται χτισμένο σε ένα πανοραμικό τοπίο, στο 17ο χλμ. της επαρχιακής οδού Λεπτοκαρυάς-Καρυάς, στον Κάτω Όλυμπο. Το μοναστήρι γιορτάζει κάθε χρόνο στις 8 Σεπτεμβρίου, και είναι αφιερωμένο στο «Γενέθλιον της Θεοτόκου». Η Μονή της Παναγίας των Κανάλων ή αλλιώς η Μονή του Γενεθλίου της Θεοτόκου, βρίσκεται (σε υψόμετρο 820 μ.) στην είσοδο του στενού, μέσω του οποίου κατέρχεται στην Πιερία (από την πεδιάδα της Καρυάς), ο ποταμός Συς ή αλλιώς ο χείμαρρος Ζηλιάνα.
Η ονομασία της μονής των Κανάλων, οφείλεται στη λατινική λέξη «canalis», δηλ. οχετός, τάφρος, δηλ. περιοχή με πολλά νερά. Στο σημείο όπου βρίσκεται σήμερα η Μονή, πηγάζει ο ποταμός Συς, ο οποίος στην αρχαιότητα κατέστρεψε τα Λείβηθρα. Η λέξη Λείβηθρα σημαίνει περιοχή με πολλά νερά. Επομένως, οι σημερινοί κάτοικοι του Ολύμπου, με μεγάλη επιτυχία μετονόμασαν σε «Κανάλια» τα Λείβηθρα των προγόνων τους, σαν να έκαναν ενσυνείδητα μετάφραση της αρχαίας ελληνικής λέξης.
Σύμφωνα με την παράδοση, η Μονή ιδρύθηκε από τους ιερομόναχους Δαμιανό και Ιωακείμ, το έτος 1055. Η σημερινή μορφή του Ναού του γεννέσιου της Θεοτόκου, χρονολογείται το έτος 1883. Ο Γάλλος αρχαιολόγος Heuzey (επισκέφθηκε και μελέτησε την περιοχή του Ολύμπου τον 19ο αι. μ.Χ.), τοποθετεί την ίδρυση της Μονής των Κανάλων από τους ανωτέρω ιερομόναχους, τον 10ο αι. μ.Χ.
Όμως, οι γραπτές πηγές για την ύπαρξη της Μονής, μας είναι κατά πολλούς αιώνες μεταγενέστερες. Η αρχαιότερη περιγραφή της Μονής των Κανάλων, ανάγεται στα 1638, όταν με έξοδα του ηγούμενου Καλλίνικου και των άλλων μοναχών, ανακαινίστηκε ο νάρθηκας του Καθολικού της Μονής, και έγινε η αγιογράφησή του.
Το έτος 1668, με μέριμνα του ίδιου ηγουμένου, έγινε η αγιογράφηση και του μικρού ναού των Αγίων Πάντων (ο οποίος βρίσκεται στο κοιμητήριο της Μονής). Πρέπει να τονίσουμε πως μεταξύ των παραστάσεων του μικρού ναού (πάνω από την Ωραία Πύλη) ξεχώριζαν και οι παραστάσεις των ιδρυτών ή ανακαινιστών της Μονής, Δαμιανού και Ιωακείμ, μας το αναφέρει ο Uspenskij (Ρώσος περιηγητής του 19ου αιώνα). Οι πολλές μαρτυρίες των επιγραφών της Μονής του 17ου αι. μ.Χ., μας οδηγούν στο συμπέρασμα, ότι η Μονή παρουσίασε τον 17ο αιώνα μεγάλη ακμή, συνδεδεμένη πάντα με τα ονόματα των ηγουμένων Καλλίνικου και Συμεών.
Το Μοναστήρι της Παναγίας των Κανάλων, είχε μικρό αριθμό ιερομόναχων. Στην αρχή του 19ου αιώνα, ο αριθμός ανήλθε σε 20 ιερομόναχους, ενώ αργότερα περιορίστηκε μόνο σε 5 μοναχούς. Όμως, παρά τον μικρό αριθμό των μοναχών, η Μονή των Κανάλων, διέθετε αρκετή περιουσία, προερχόμενη από εισοδήματα (δημητριακά, κρασί και ξυλεία από τον Όλυμπο).
Σύμφωνα με τον Γάλλο αρχαιολόγο Heuzey, η Μονή δέχτηκε την επίθεση των Αλβανών (το έτος 1843), οι οποίοι επιτέθηκαν την ώρα που τελούνταν η Θεία Λειτουργία, και εγκλώβισαν τους ιερομόναχους στο Καθολικό της Μονής, και στο τέλος αφαίρεσαν από την Μονή 70.000 πιάστρα (τουρκικό νόμισμα).
Σε Πατριαρχικό έγγραφο του 1841, στην απαρίθμηση των ιερομόναχων του επισκόπου Πλαταμώνος, σημειώνεται και η Μονή της Παναγίας των Κανάλων. Το έτος 1875, όταν επίσκοπος Πλαταμώνα ήταν ο Ιάκωβος, η Μονή αντιμετώπισε πολλά περιουσιακά θέματα.
Όμως από ανέκδοτα έγγραφα που βρίσκονται στο αρχείο της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, συμπεραίνουμε ότι η Μονή των Κανάλων βρισκόταν σε διαμάχη με τους κατοίκους του Λιτοχώρου (αναφορικά πάντα) ως προς τα όρια της μοναστηριακής της περιουσίας. Γι’ αυτό και μας είναι γνωστό (από τα παραπάνω ανέκδοτα έγγραφα), ότι τα όρια της Μονής δεν ήταν καταγεγραμμένα στο κτηματολόγιο, και συνεπώς η πρώτη απαιτούμενη πράξη, για την εξασφάλιση της μοναστηριακής περιουσίας, ήταν η λεπτομερής καταγραφή τους.
Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης έδωσε εντολή, ώστε η καταγραφή της περιουσίας της Μονής, να γίνει το συντομότερο δυνατό, αλλά τότε ο γέρος ηγούμενος της Μονής, δεν προέβαινε στην απαιτούμενη καταγραφή. Όμως μετά τον θάνατό του, το έτος 1876, ο επίσκοπος Ιάκωβος, πήγε ο ίδιος στη Μονή των Κανάλων, και έλαβε όλα τα απαιτούμενα μέτρα για τη σφράγιση του κελιού του θανόντος ιερομόναχου.
Το μοναστήρι της Παναγίας των Κανάλων, κατά τα έτη της αρχιερατείας του επισκόπου Πλαταμώνος – Αμβροσίου (1877 – 1900), απασχόλησε αρκετές φορές τον επίσκοπο, τόσο σε περιουσιακά ζητήματα, όσο και σε διοικητικά θέματα. Το έτος 1878, οι κάτοικοι από τα γειτονικά χωριά (Καρυά, Συκαμινέα, Νεζερός), ζήτησαν να μετέχουν στην επιτροπή ελέγχου των οικονομικών της Μονής. Όμως μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος (και την κατάργηση της επισκοπής Πλαταμώνα) η ιδιοκτησία της Μονής περιήλθε στην μητρόπολη Κίτρους, συγχωνευμένη με τη «Μονή του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω».
Η ιστορία της Μονής των Κανάλων, μας αποδεικνύει, ότι το μοναστήρι δεν γνώρισε κάποια ιδιαίτερη ακμή, και παρέμεινε όπως φαίνεται μικρό ησυχαστήριο. Η παλαιότερη γραπτή μαρτυρία για τη Μονή των Κανάλων, βρίσκεται σε επιγραφή του 1638, η οποία αφορά στην αγιογράφηση του μικρού ναού των Αγίων Πάντων. Από το μοναστηριακό συγκρότημα, σώζονται ο οχυρωματικός περίβολος, με την τραπεζαρία στο βόρειο τμήμα του, ενώ στη βορειοανατολική πλευρά του σώζονται μερικά κελλιά ιερομόναχων. Επίσης σώζεται το αφιερωμένο στη Γέννηση της Θεοτόκου Καθολικό (του οποίου η στέγη σκεπάζεται από σχιστολιθικές πλάκες), καθώς και ένα «παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου», που χρονολογείται το έτος 1684.
Η τραπεζαρία είναι αρχαιότερη της Μονής, ενώ στις κόγχες της τραπεζαρίας διακρίνονται τοιχογραφίες, οι οποίες όμως δεν σώζονται σε καλή κατάσταση. Το Καθολικό της Μονής ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης θολοσκέπαστης βασιλικής, και σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή χτίστηκε το 1833, ενώ καταστράφηκε το 1881 και ανακαινίστηκε το έτος 1883. Το αρχονταρίκι του μοναστηριού (δηλ. ο ξενώνας της Μονής των Κανάλων), χρονολογείται μεταξύ του 1600 – 1680.
Το μονόχωρο παρεκκλήσιο του Αγίου Δημητρίου, κοσμείται με σημαντικές τοιχογραφίες του 1696, όπως «η Πλατυτέρα», «ο Άγιος Δημήτριος» και «ο Άγιος Βησσαρίων» αρχιεπίσκοπος Λαρίσης.
Η Μονή στις αρχές του 1900, γίνεται Πατριαρχική - Σταυροπηγιακή και μετά το έτος 1930 ερημώνεται. Φεύγει και ο τελευταίος μοναχός και ο χώρος του μοναστηριού χρησιμοποιείται έκτοτε ως στάβλος.
Σημειώνεται ότι, η Ιερά Μονή της Παναγίας των Κανάλων ανήκε έως το 1986 στην Ιερά Μητρόπολη Κίτρους, Κατερίνης και Πλαταμώνος και με πράξη του Μητροπολίτη Κίτρους κ.κ. Αγαθονίκου, παραχωρήθηκε στην Ιερά Μητρόπολη της Ελασσόνας.
Το έτος 2001 μία γυναικεία αδελφότητα ζητάει να εγκατασταθεί στη Μονή. Ο μακαριστός Μητροπολίτης Ελασσόνας Βασίλειος, δέχτηκε τις αδελφές με πολλή αγάπη και τις βοήθησε στο ξεκίνημά τους.
Σήμερα το μοναστήρι είναι γυναικεία Μονή. Το έργο που έχουν επιτελέσει οι αδελφές του μοναστηριού (σ’ αυτά τα τελευταία χρόνια) είναι μεγάλο, αφού μετέτρεψαν το μοναστήρι από στάβλο, σε επίγειο παράδεισο. Μια επίσκεψη σ’ αυτό το μοναστήρι, θα είναι αρκετή για να σας πείσει...
