Όλοι συμφωνούν ότι ο ρόλος ενός Πανεπιστημίου δεν είναι μόνο η δημιουργία γνώσης, αλλά και η ανάπτυξη ταλέντου. Οι Οργανισμοί, δημόσιοι και ιδιωτικοί, κατανοούν ότι η γνώση και η τεχνογνωσία είναι συχνά άρρηκτα συνδεδεμένες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο προσβλέπουν στα Πανεπιστήμια για την παροχή γνώσεων αιχμής, καθώς και ενημερωμένων και επιδέξιων ερευνητών και αποφοίτων, με ικανότητα στη διαχείριση έρευνας, αλλά και κουλτούρα πιλοτικής ανάπτυξης και καινοτόμων διεργασιών, ώστε να δημιουργηθεί η πρωτοποριακή αντίληψη που χρειάζονται για να ευημερήσουν.
Επιτυγχάνεται όμως αυτός ο στόχος και με ποιον τρόπο;
Ο καθηγητής στο Τμήμα Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κ. Ξενοφών Σπηλιώτης εξηγεί πώς συνδέεται η παραγωγικότητα με την αποτελεσματική χρήση των φυσικών πόρων και την κλιμάκωση-αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων. Αναλύει ακόμη -με παραδείγματα- τη σκοπιμότητα των ερευνητικών προγραμμάτων και πώς αυτά αποβαίνουν προς όφελος της κοινωνίας και όχι μόνο αυτών που τα παραγγέλνουν.
Η συνέντευξη:
* Κύριε Σπηλιώτη, ποια η σημασία της παραγωγικότητας στις μέρες μας, σε σχέση με το πλαίσιο που διαμορφώνουν η «πράσινη μετάβαση», η νέα βιομηχανική επανάσταση και η αποτελεσματικότητα στη χρήση των πόρων;
- Η παραγωγικότητα στις μέρες μας είναι στο επίκεντρο της συζήτησης και έχει πραγματικά σημασία για τρεις κύριους λόγους: Πρώτον, αποτελεί τη θεμελιώδη κινητήρια δύναμη της ευημερίας. Ουσιαστικά η αξία αυτού που παράγεται καθορίζει την αξία αυτού που κερδίζεται. Αυτό ισχύει για τα άτομα, ισχύει για τις περιφέρειες και σίγουρα ισχύει για την κοινωνία στο σύνολό της. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι δεν έχει να κάνει μόνο με το να πάρεις περισσότερα, αλλά με την αποτελεσματικότερη χρήση των πόρων, π.χ. ενέργεια, φυσικοί πόροι. Όσο πιο αποτελεσματικά χρησιμοποιούνται αυτές οι εισροές, τόσο λιγότερες χρειάζονται. Ο τρίτος λόγος, είναι η δημιουργία παραγωγικών θέσεων εργασίας, ιδιαίτερα σε μια εποχή όπως η σημερινή, όπου θα υπάρξουν πολλές απώλειες θέσεων εργασίας.
* Σε ό,τι αφορά την αποτελεσματικότερη χρήση των πόρων, οι ερευνητικές δραστηριότητες αποτελούν προϋπόθεση. Είναι όμως από μόνες τους ικανές να συνεισφέρουν στην ανάπτυξη;
- Σε σχέση με την αποτελεσματικότερη χρήση των πόρων, βαρύνουσας σημασίας είναι η κατανόηση της πιλοτικής δοκιμής και της κλιμάκωσης (scale up) των ερευνητικών αποτελεσμάτων και ο αυξημένος αντίκτυπος των προγραμμάτων έρευνας και ανάπτυξης. Τα επιχειρήματα για εφαρμογή σε ευρεία κλίμακα των ερευνητικών αποτελεσμάτων είναι εύκολα κατανοητά, καθώς οι επαγγελματίες, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, οι ερευνητές και οι οργανισμοί χρηματοδότησης συμφωνούν ότι υπάρχει ένα σημαντικό κεφάλαιο διαθέσιμων γνώσεων, που συχνά παράγονται σε ένα στενό ακαδημαϊκό πλαίσιο που δεν έχουν γίνει ευρέως γνωστές. Από την άλλη, σε ένα περιβάλλον με περιορισμένους πόρους, οι οργανισμοί χρηματοδότησης, οι ερευνητές, οι ΜΚΟ και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής δέχονται αυξανόμενες πιέσεις για να καταδείξουν τον κοινωνικό αντίκτυπο των ερευνητικών τους έργων. Σε σχέση με τα προγράμματα έρευνας για τη διαχείριση φυσικών πόρων, απαιτούνται καινοτομίες, που εμποδίζουν τον εκτεταμένο κοινωνικό αντίκτυπο με τη χρήση συμβατικών προσεγγίσεων διάδοσης των αποτελεσμάτων της έρευνας.
* Αναφερθήκατε σε «πιλοτική δοκιμή» και «κλιμάκωση». Τι σημαίνουν οι όροι αυτοί και τι απαιτείται ώστε τα ερευνητικά αποτελέσματα που παράγονται στα ακαδημαϊκά ιδρύματα, να μετουσιωθούν ασφαλώς σε πράξη;
- Ως πιλοτική δοκιμή και ευρύτερα κλιμάκωση, νοείται η διαδικασία αξιολόγησης και διαχείρισης των (θετικών ή αρνητικών) εξωτερικών παραγόντων, ή απροσδόκητων πολυπλοκοτήτων ή ακούσιων συνεπειών, που προκύπτουν σε υψηλότερες κλίμακες ανάλυσης. Η αύξηση μεμονωμένων ιστοριών επιτυχίας σε εφαρμογές μεγάλης κλίμακας, απαιτεί μια προοπτική μακροδιαχείρισης, που ταυτόχρονα πρέπει να ριζώσει και να ανταποκρίνεται στο μικροεπίπεδο. Εάν δεν υπάρξει συνεχής και δυνατή συνεργασία μεταξύ των βασικών τομέων και των παραγόντων (π.χ. ερευνητικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα, ενδιαφερόμενες επιχειρηματικές και κοινωνικές ομάδες, θεσμικοί παράγοντες), μια τέτοια διαδικασία είναι εύκολο να αποδομηθεί, θέτοντας σε σοβαρό κίνδυνο τη βιωσιμότητα της εφαρμογής, καθώς και τη δυνατότητα αναπαραγωγής της.
* Να συμπεράνω λοιπόν ότι ο ρόλος που μπορεί να διαδραματίσει η έρευνα συμπληρώνεται απαραίτητα και από πολιτικές και πρακτικές που θα την αξιοποιήσουν και διαδώσουν σε μεγάλη κλίμακα, προς όφελος της οικονομίας και της κοινωνίας;
- Για να κατανοηθεί ο ρόλος που μπορεί να διαδραματίσει η έρευνα, πρέπει να εξεταστούν οι διαφορετικές ερευνητικές προσεγγίσεις: Η έρευνα μπορεί να «προσφέρεται» ή να «ζητείται κατά παραγγελία». Στην πρώτη περίπτωση διακρίνεται σαφώς η πηγή της καινοτομίας από τον χρήστη ή τους δικαιούχους, ως χωριστής οντότητας, ενώ στη δεύτερη δεν υφίσταται αυτήν τη διάκριση. Μία επισκόπηση της κλιμάκωσης μέσα από το ευρύτερο πλαίσιο έρευνας και ανάπτυξης δείχνει δύο κύριους τομείς για την κατανόησή της. Ο ένας τομέας αφορά τη γεωγραφική εξάπλωση, ώστε να καλυφθούν περισσότεροι τελικοί χρήστες μέσω της αναπαραγωγής και της προσαρμογής της έρευνας και μεθοδολογίας. Περιλαμβάνει επίσης ενδεχόμενη επέκταση στον ίδιο τομέα δραστηριότητας ή την ομάδα ενδιαφερόμενων μερών με προσαρμογή της γνώσης και των καινοτομιών στις συνθήκες των διαφόρων τελικών χρηστών (π.χ. κεραμικές βιομηχανίες σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές, ως τελικοί χρήστες της προσφερόμενης γνώσης των μεθοδολογιών και των καινοτομιών, διαφορετικότητα πόρων ανά περιοχή, κόστος ενέργειας κ.λπ.), ενώ απαιτείται κατανόηση των αρχών στις οποίες βασίζεται μία καινοτομία. Στην περίπτωση αυτή απαιτείται η συμμετοχή ακαδημαϊκών ιδρυμάτων για κατάρτιση και επιστημονική υποστήριξη, προκειμένου οι τελικοί χρήστες ή ομάδες τους να προσαρμόσουν τις καινοτομίες στις ανάγκες τους.
Ο άλλος τομέας αναφέρεται στην επέκταση μιας καινοτομίας πέρα από τους αρχικούς συμμετέχοντες και στόχους. Ως παράδειγμα αναφέρεται η υιοθέτηση ενός ολοκληρωμένου εργαλείου διαχείρισης θρεπτικών συστατικών του εδάφους σε μεγαλύτερη κλίμακα. Το εργαλείο σχεδιάστηκε για να διευκολύνει την καινοτομία σε επίπεδο μικρής ιδιοκτησίας, αλλά οι βασικές πληροφορίες και αρχές (διάγνωση, πειραματισμός) μπορεί επίσης να είναι χρήσιμες για την αντιμετώπιση προβλημάτων σε ιδιοκτησίες μεγαλύτερης κλίμακας, όπως η διαχείριση του εδάφους και των υδάτων σε επίπεδο κοινότητας. Η κλιμάκωση του εργαλείου συνεπάγεται την αναγνώριση της χρησιμότητάς του και για άλλα προβλήματα (π.χ. υγείας, τροφικής αλυσίδας, ρύπανσης κ.λπ.) και την ένταξη πρόσθετων παραγόντων στη διαδικασία καινοτομίας, ώστε να διευρυνθεί και να ενισχυθεί μέσω του συντονισμού των δραστηριοτήτων έρευνας/ πειραματισμού/ προσαρμογής τους. Αυτό είναι σχεδόν βέβαιο ότι συνεπάγεται αύξηση και της γεωγραφικής κλίμακας της μονάδας στην οποία προσαρμόζεται και εφαρμόζεται η τεχνολογία. Ωστόσο, η βασική μεταβλητή είναι ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται σε υψηλότερο επίπεδο.
Αυτές οι δύο αντιλήψεις δεν πρέπει να εξετάζονται μεμονωμένα και είναι σημαντικό να αναγνωριστεί ότι η μεταφορά τεχνολογιών και η προσαρμογή των υφιστάμενων γνώσεων, καθώς και η παραγωγή νέων γνώσεων είναι σημαντικές στο πλαίσιο της έρευνας για τη διαχείριση φυσικών πόρων.
*Ο δρ Ξενοφών Σπηλιώτης είναι σήμερα καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, στο Τμήμα Περιβάλλοντος, επικεφαλής του «Εργαστηρίου Χημικής Τεχνολογίας Επιστήμης και Μηχανικής Συμπεριφοράς των Υλικών» και μέλος της Ελληνικής Ομάδας Εργασίας για την αναθεώρηση Βέλτιστων Διαθέσιμων Τεχνικών της Κεραμικής Βιομηχανίας. Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνονται θέματα όπως ο αποχαρακτηρισμός αποβλήτων μέσω της ενσωμάτωσής τους ως πρόσθετων ή υποκατάστατων πρώτων υλών σε κεραμικά δομικά υλικά, η αξιοποίηση δευτερογενών πρώτων υλών, η Κυκλική Οικονομία και η Βιομηχανική Συμβίωση.
Του Γιώργου Ρούστα
