Ο ρόλος της οργανικής ουσίας στο έδαφος και πώς θα επιτύχουμε την αύξησή της (Μέρος 2ο)

Γράφει ο Φάνης Γέμτος,
γεωπόνος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, μέλος της Ε.Δ.Υ.ΘΕ.

Στο προηγούμενο σημείωμα περιέγραψα τι συμβαίνει στο έδαφος στη φύση μέχρις ότου επέμβουμε.

Τι κάνουμε εμείς; Πρώτα, με τις ετήσιες καλλιέργειες, καλύπτουμε με βλάστηση το έδαφος μόνο για μέρος του χρόνου και το υπόλοιπο μένει χωρίς βλάστηση. Μια χειμερινή καλλιέργεια καλύπτει το έδαφος για 6-7 μήνες, ενώ μια καλοκαιρινή μάλλον λιγότερο. Επομένως, έχουμε μικρότερη εκμετάλλευση της ηλιακής ενέργειας τον χρόνο και άρα μείωση της εισροής οργανικής ύλης στο έδαφος από τη μη λειτουργία του ριζικού συστήματος. Από αυτήν την παρατήρηση ενισχύθηκε η ιδέα της συνεχούς παρουσίας βλάστησης με χρήση καλλιεργειών φυτοκάλυψης που εξασφαλίζουν την παρουσία ενεργών ριζών στο έδαφος και επιπλέον εισροή οργανική ύλης είτε από τις ρίζες όταν συγκομίζεται το υπέργειο τμήμα, είτε από τη ρίζα και τις εκκρίσεις των ζώων όταν βοσκούνται από ζώα, είτε από όλο το φυτό όταν ενσωματώνονται σε μορφή χλωρής λίπανσης. Επιπλέον, στο έδαφος εισρέει οργανική ύλη από τις ρίζες και τα φυτικά υπολείμματα της κύριας καλλιέργειας, αλλά και από την εφαρμογή κοπριάς ή άλλων οργανικών υλικών. Τα εκκρίματα των ριζών και η οργανική ύλη που εισρέει στο έδαφος χρησιμοποιούνται από τους μικροοργανισμούς και μετατρέπονται σε χούμο. Έτσι, δημιουργείται η οργανική ουσία του εδάφους που διατηρείται σε υψηλά επίπεδα όταν δε γίνεται έντονη αποδόμηση της οργανικής ύλης. Αυτό συμβαίνει όταν έχουμε έντονο αερισμό του εδάφους που προκαλείται από τη διατάραξη του εδάφους με την κατεργασία. Όταν αναμοχλεύουμε το έδαφος με το όργωμα ή με όποια κατεργασία, ενισχύουμε την αποδόμηση της οργανικής ουσίας του εδάφους. Είναι προφανές ότι η τελική οργανική ουσία του εδάφους είναι η διαφορά ανάμεσα στην εισροή οργανικής ύλης κάθε μορφής και της αποδόμησης από τους μικροοργανισμούς. Συνδυασμός μιας καλλιέργειας για ένα διάστημα του έτους με απομάκρυνση ή καύση των φυτικών υπολειμμάτων και συνεχής βαθιά κατεργασία του εδάφους (όργωμα κ.λπ.) είναι η συνταγή για χαμηλή οργανική ουσία των εδαφών. Ακριβώς αυτό που συμβαίνει με τα χωράφια μας. Τα καλλιεργούμε για πάρα πολλά χρόνια με καλλιέργειες που καλύπτουν το έδαφος για μέρος του χρόνου, απομακρύνουμε ή καίμε τα φυτικά υπολείμματα και τα οργώνουμε για αιώνες, με τον τελευταίο με την ανάπτυξη των τρακτέρ να πάμε και σε μεγαλύτερο βάθος και διατάραξη. Ως αποτέλεσμα τα εδάφη μας έχουν οργανική ουσία γύρω στο 1%, που είναι ιδιαίτερα χαμηλή. Ποιες είναι οι επιπτώσεις; Ας συνοψίσουμε πρώτα τι προσφέρει η οργανική ουσία στο έδαφος.
1. Βελτίωση της δομής του εδάφους. Όπως ανέφερα κάνει σταθερότερα τα συσσωματώματα και το δίκτυο πόρων στο έδαφος. Το καθιστά σταθερό πιο αφράτο και ευάερο. Αυτό διευκολύνει τη διήθηση του νερού (που μειώνει την απορροή) και τη διατήρηση της υγρασίας, μειώνοντας τον κίνδυνο διάβρωσης και αυξάνοντας την αντοχή σε περιόδους ξηρασίας.
2. Αύξηση της ικανότητας συγκράτησης νερού. Τα εδάφη με υψηλή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία έχουν μεγαλύτερη υδατοϊκανότητα. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό σε περιοχές με χαμηλές βροχοπτώσεις ή περιόδους χωρίς βροχές, καθώς βοηθά στη διατήρηση της υγρασίας για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.
3. Παροχή θρεπτικών συστατικών. Καθώς η οργανική ουσία διασπάται, απελευθερώνει σταδιακά θρεπτικά συστατικά, όπως άζωτο, φώσφορο και κάλιο, τα οποία είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη των φυτών. Αυτό μειώνει την ανάγκη για χημικά λιπάσματα. Η οργανική ουσία με μεγάλη επιφάνεια επαφής με το περιβάλλον και θετικό φορτίο συγκρατεί πολλά θρεπτικά στοιχεία, όπως το νιτρικό άζωτο, και μειώνει τις απώλειες.
4. Βελτίωση της βιολογικής δραστηριότητας και της βιοποικιλότητας. Η οργανική ουσία παρέχει τροφή και καταφύγιο για μικροοργανισμούς, σκουλήκια και άλλα ζωντανά που ζουν στο έδαφος. Αυτοί οι οργανισμοί διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στη διάσπαση της οργανικής ύλης και στην ανακύκλωση των θρεπτικών συστατικών.
5. Μείωση της διάβρωσης του εδάφους. Τα εδάφη πλούσια σε οργανική ουσία έχουν καλύτερη συνοχή και είναι πιο ανθεκτικά στη διάβρωση από τον άνεμο και το νερό. Η οργανική ουσία βοηθά στη δέσμευση των σωματιδίων του εδάφους, μειώνοντας την απώλεια του ανώτερου στρώματος του εδάφους που μειώνει τη γονιμότητά του.
6. Μείωση της συμπίεσης του εδάφους. Τα σταθερότερα συσσωματώματα αντιστέκονται στη συμπίεση του εδάφους από τα πολύ βαριά μηχανήματα που κυκλοφορούν στα χωράφια. Ιδιαίτερα κίνηση μηχανημάτων σε υγρά εδάφη μπορούν να προκαλέσουν συμπίεση του εδάφους που χρειάζεται χρόνια για να επανέλθει.
Πολύ ωραία όλα αυτά, θα μου έλεγε κάποιος, αλλά μήπως με τη χαμηλή οργανική ουσία των εδαφών μας δεν καταφέρνουμε να επιτυγχάνουμε υψηλές αποδόσεις; Θα συμφωνήσω μαζί του, μόνο που αυτό το πετυχαίνουμε με μεγαλύτερες εισροές. Περισσότερα λιπάσματα, περισσότερο νερό, αλλά και μειωμένες αποδόσεις σε χρονιές όπως η προηγούμενη με την εκτεταμένη ξηρασία. Χωράφια με υψηλότερη οργανική ουσία αντέδρασαν καλύτερα στην ξηρασία. Με δεδομένο το υψηλό κόστος των εισροών, το πρόβλημα είναι σημαντικό και πρέπει να το σκεφτούμε. Αυξημένη οργανική ουσία του εδάφους μειώνει το κόστος (πραγματικά και όχι με επιδοτήσεις των τιμών) και αυξάνει τις αποδόσεις. Βέβαια, η συνεχής αναμόχλευση του εδάφους και ιδιαίτερα το όργωμα μας δίνουν μια σειρά από πλεονεκτήματα, όπως η μείωση των ζιζανίων χάρη στην κάλυψη των σπόρων τους με την αναστροφή της λωρίδας στο βάθος οργώματος. Κρίσιμο στοιχείο για αιώνες μέχρι την ανακάλυψη των ζιζανιοκτόνων μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Επιπλέον, μας αφήνει μια επιφάνεια χωρίς φυτικά υπολείμματα που κάνει εύκολη την προετοιμασία της σποροκλίνης. Τουλάχιστον οπτικά φαίνεται να δημιουργεί ένα χαλαρό έδαφος για την ανάπτυξη της ρίζας, κάτι που δεν επιβεβαιώνεται από τελευταίες έρευνες. Θα πρέπει, επομένως, να συζητήσουμε τα υπέρ και τα κατά του κάθε συστήματος για να αποφασίσουμε τι θα προωθήσουμε.