Γράφει ο Φάνης Γέμτος*
Πριν από λίγες μέρες τελείωσε ένα ερευνητικό πρόγραμμα που χρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Παιδείας στο πλαίσιο του προγράμματος δια βίου εκπαίδευσης που χρηματοδοτείται από την ΕΕ και την Ελλάδα στο πρόγραμμα ΘΑΛΗΣ. Στόχος του προγράμματος ήταν να μελετήσει νέες τεχνικές της καλλιέργειας που θα μπορούσαν να κάνουν την παραγωγή ενεργειακών φυτών φιλική προς το περιβάλλον. Οι ενεργειακές καλλιέργειες όπως και η παραγωγή ζωοτροφών έχουν το χαρακτηριστικό ότι με τη συγκομιδή αφαιρούν από το χωράφι όλη τη παραγόμενη βιομάζα και αφήνουν το έδαφος γυμνό. Με τη νέα οδηγία της ΕΕ για την αειφορική παραγωγή βιομάζας και βιοκαυσίμων η τάση είναι να χρησιμοποιηθούν όλα τα φυτικά υπολείμματα για παραγωγή βιοκαυσίμων. Οι πρακτικές αυτές θα προκαλέσουν δύο αρνητικές επιπτώσεις στο έδαφος: α) θα αφήνουν το έδαφος γυμνό για μεγάλα χρονικά διαστήματα και επομένως θα ενισχύουν τη διάβρωση β) θα μειώνουν τις εισροές οργανικής ύλης στο έδαφος προκαλώντας μείωση της οργανικής ουσίας του εδάφους. Αν στα δύο αυτά προσθέσουμε και τη συμπίεση του εδάφους από τα βαριά μηχανήματα διακίνησης της βιομάζας και τη μείωση της βιοποικιλότητας από τη μείωση της οργανικής ύλης έχουμε τη γενική εικόνα των προβλημάτων που θα προκύψουν.
Το πρόγραμμα σχεδιάστηκε για να απαντήσει στο ερώτημα ποιες καλλιεργητικές πρακτικές μπορούν να περιορίσουν τις αρνητικές επιπτώσεις στο έδαφος και τη γονιμότητα του και τις τυχόν αρνητικές επιπτώσεις στις καλλιέργειες και τις αποδόσεις. Κατά τη διάρκεια των τεσσάρων περίπου ετών του προγράμματος δοκιμάστηκαν πρακτικές όπως:
1.Διάφορα συστήματα κατεργασίας εδάφους και συγκρίθηκαν με τη συμβατική κατεργασία που περιλαμβάνει κυρίως όργωμα. Τα συστήματα κατεργασίας αφορούσαν στη μειωμένη κατεργασία (χωρίς αναστροφή του εδάφους) με διάφορα επίπεδα βάθους αναμόχλευσης του εδάφους, αλλά και την ακαλλιέργεια. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασε η χρήση της κατεργασίας σε λωρίδες, δηλαδή τη κατεργασία μιας λωρίδας εδάφους όπου εγκαθίσταται η καλλιέργεια και το υπόλοιπο έδαφος παραμένει ακαλλιέργητο. Για τη κατεργασία αυτή χρησιμοποιήθηκε ένα μηχάνημα που σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε στο εργαστήριο Γεωργικής Μηχανολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας (Εικόνες 1και 2) Η ακαλλιέργεια εφαρμόστηκε με τις νέες μηχανές που αγοράστηκαν στο πλαίσιο του έργου και έγινε δυνατή η δοκιμή τους κάτω από τις Ελληνικές συνθήκες. Τα συστήματα που δεν περιλαμβάνουν αναστροφή του εδάφους διατηρούν τα φυτικά υπολείμματα στην επιφάνεια του εδάφους και επομένως το διατηρούν καλυμμένο και το προστατεύουν από το φαινόμενο της διάβρωσης (πρόσπτωση των σταγόνων της βροχής σε γυμνό έδαφος) . Παράλληλα η περιορισμένη αναμόχλευση του εδάφους από την αβαθή κατεργασία (μειωμένη κατεργασία και ακαλλιέργεια) περιορίζει τον έντονο αερισμό του και επομένως τη δράση των μικροοργανισμών που χρειάζονται οξυγόνο για να επιτελέσουν την αποσύνθεση της οργανική ουσίας, διατηρώντας την έτσι σε υψηλότερα επίπεδα σε σχέση με το βαθύ όργωμα (συμβατική κατεργασία).
2. Συστήματα αμειψισποράς με δύο καλλιέργειες το χρόνο σε αρδευόμενους αγρούς που εξασφαλίζουν μια συνεχή κάλυψη του εδάφους. Οι δύο καλλιέργειες το χρόνο εξασφαλίζουν υψηλότερες στρεμματικές αποδόσεις και καλύτερη προστασία του εδάφους. Κάποιες καλλιέργειες, όπως το σόργο και η σόγια προσαρμόζονται καλύτερα ως επίσπορες καλλιέργειες, σε σχέση το καλαμπόκι και τον ηλίανθο.
3. Εγκαταστάθηκε ένας αγρός για μελέτη της διάβρωσης του εδάφους, σε μια επικλινή έκταση στο ΤΕΙ Λάρισας στο οποίο μελετήθηκαν κατεργασίες εδάφους, χρήση καλλιεργειών φυτοκάλυψης και κατεύθυνσης κατεργασίας και σποράς. Το πείραμα μέτρησε την απορροή του νερού και την απώλεια του εδάφους που προκαλείται είτε από φυσικές βροχοπτώσεις είτε από εξομοίωση βροχής με ένα σύστημα άρδευσης με αυτοκινούμενο αρδευτή τύπου ιστού (ράμπας) με μικρά ακροφύσια.
4. Οι διάφορες τεχνικές που δοκιμάστηκαν αξιολογήθηκαν με βάση το οικονομικό αποτέλεσμα, με βάση το ενεργειακό ισοζύγιο καθώς και με ανάλυση του κύκλου ζωής και δόθηκε μια σφαιρική εικόνα των θετικών και αρνητικών στοιχείων της κάθε μεταχείρισης. Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης αποτελούν σημαντικό στοιχείο των επιπτώσεων του κάθε εναλλακτικού συστήματος και θα αποτελέσουν κριτήριο για τη προώθηση τους για χρήση από τους αγρότες.
Οι αμειψισπορές που χρησιμοποιήθηκαν περιλάμβαναν ως χειμερινές καλλιέργειες συν-καλλιέργεια δημητριακών και ψυχανθών (βρώμη και τριτικαλε σε συν – καλλιέργεια με βίκο και κτηνοτροφικό μπιζέλι) που συγκομίζονταν αρχές με μέσα Μαΐου ενώ οι εαρινές καλλιέργειες που ακολουθούσαν ως επίσπορες ήταν το καλαμπόκι, ο ηλίανθος, το σόργο (γλυκό και ινώδες) και η σόγια. Οι καλλιέργειες αυτές διατηρούσαν το έδαφος καλυμμένο όλο το χρόνο που το προστάτευε από τη διάβρωση ενώ η παραμονή των ριζών στο έδαφος προσέθετε οργανική ύλη. Το σύστημα αυτό όπως εφαρμόστηκε συγκόμιζε και χρησιμοποιούσε τη χειμερινή καλλιέργεια. Θα μπορούσε όμως κάποια από αυτές να χρησιμοποιηθεί ως χλωρή λίπανση δηλαδή να παραμείνει στο χωράφι για να ενισχύσει την οργανική ουσία του εδάφους.
*Ο Φάνης Γέμτος είναι γεωπόνος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
