Γράφει ο Φάνης Γέμτος*
Με το όρο διάβρωση ονομάζουμε το φαινόμενο της μεταφοράς στοιχείων του εδάφους από ανώτερα τμήματα επικλινών εκτάσεων σε χαμηλότερα με τη βοήθεια της ροής νερού ή αέρα. Είναι ένα φαινόμενο που αφαιρεί τα πιο λεπτόκοκκα υλικά του εδάφους όπως η άργιλος και η ιλύς που είναι και τα στοιχεία της γονιμότητας του εδάφους και αφήνουν πίσω τα πιο αδρόκοκκα υλικά όπως η άμμος και οι πέτρες. Είναι ένα φαινόμενο ύπουλο που δύσκολα γίνεται κατανοητό από τον αγρότη. Γιατί με την κατεργασία του εδάφους η επιφάνεια του αποκαθίσταται και δεν φαίνονται τα ίχνη της διάβρωσης. Η απώλεια της γονιμότητας είναι πολύ αργή και ο αγρότης δεν αντιλαμβάνεται τη διαφορά από χρόνο σε χρόνο. Οι αγρότες που θέλουν να πάρουν μια εικόνα του φαινομένου εκτός από τις «νεροφαγιές» (μικρά αυλακάκια) στο επικλινές χωράφι τους μπορούν να δουν την απώλεια του εδάφους στις άκρες των δρόμων. Αν θέλετε πάρτε το παράδειγμα του παράδρομου της Εθνική οδού προς Αθήνα μετά από μια έντονη βροχή. Στο κάτω μέρος των επικλινών εκτάσεων κοντά στο Μεγάλο Μοναστήρι θα δείτε δίπλα στο δρόμο μια ρευστή μάζα εδάφους (λούνη) που είναι το γόνιμο έδαφος που έχει απομακρυνθεί.
Η Ελλάδα είναι από τις περιοχές υψηλού κινδύνου διάβρωσης όπως φαίνεται στο χάρτη του JCR (Ερευνητικό Κέντρο της ΕΕ με έδρα την Ιταλία). Κατά σύμπτωση στη δημιουργία του χάρτη συνέβαλλε ένας πατριώτης μας ο κ Πανάγος που συναίνεσε και στη δημοσίευση του χάρτη. Από το χάρτη φαίνεται ότι η χώρα μας είναι από τις περιοχές υψηλού κινδύνου στην Ευρώπη.
Το φαινόμενο της διάβρωσης σύμφωνα με την θεωρία που επικρατεί ξεκινά από το κτύπημα των σταγόνων της βροχής στο γυμνό έδαφος (Σχήμα 1). Η σταγόνα φτάνει με μια ταχύτητα και κτυπά πάνω στα συσσωματώματα του εδάφους και ανακλάται σπάζοντας σε μικρότερα σταγονίδια. Η ανάκλαση του νερού προκαλεί απόσπαση μικρών τμημάτων των συσσωματωμάτων. Τα μικρά αυτά σωματίδια προκαλούν δύο προβλήματα. Πηγαίνουν και φράσσουν τους πόρους του εδάφους περιορίζοντας τη διήθηση του νερού (δηλαδή το νερό που μπαίνει μέσα στο έδαφος) και αυξάνοντας την απορροή (δηλαδή το νερό που κυλά στην επιφάνεια του εδάφους). Τα λεπτά σωματίδια εύκολα παρασύρονται από την απορροή ή τον αέρα που τα παίρνουν μαζί τους και τα αποθέτουν σε χαμηλότερα σημεία του αναγλύφου.
Εάν αφήσουμε την επιφάνεια του εδάφους καλυμμένη με φυτικά υπολείμματα τότε οι σταγόνες της βροχής πέφτουν στα υπολείμματα, χάνουν ένα μέρος της ορμής τους και φτάνουν στο έδαφος με μικρή ταχύτητα (Σχήμα 2). Επομένως ένα πρώτο στοιχείο περιορισμού της διάβρωσης είναι η διατήρηση των φυτικών υπολειμμάτων στο χωράφι ή η διατήρηση του καλυμμένου με μια καλλιέργεια που ονομάζεται καλλιέργεια φυτοκάλυψης. Αυτές είναι καλλιέργειες που σπέρνονται ανάμεσα στις κύριες καλλιέργειες πχ ανάμεσα σε δύο καλλιέργειες βαμβακιού ή ανάμεσα σε βαμβάκι και καλαμπόκι κλπ. Στόχος τους είναι να διατηρούν το έδαφος καλυμμένο και να το προστατεύουν από το κτύπημα των σταγόνων. Μπορούν να συγκομίζονται είτε να αφήνονται στο χωράφι ως χλωρή λίπανση. Εάν είναι ψυχανθή ή μίγμα ψυχανθών και αγρωστωδών εμπλουτίζουν το έδαφος με άζωτο που είναι πολύτιμο για τα φυτά και κοστίζει η εφαρμογή του.
Υπάρχουν οι όροι κατεργασία και γεωργία συντηρήσεως που χαρακτηρίζονται από τη χρήση γεωργικών πρακτικών που συμβάλλουν στη συντήρηση του εδάφους και της γονιμότητας του. Ο όρος για το χαρακτηρισμό είναι η διατήρηση της επιφάνειας του εδάφους καλυμμένης κατά τουλάχιστον 30% με φυτικά υπολείμματα. Όπως είναι κατανοητό τα συστήματα που διατηρούν τα υπολείμματα του εδάφους στην επιφάνεια είναι αυτά που δεν αναστρέφουν το έδαφος δηλαδή με αποφυγή του οργώματος.
Ένα άλλο στοιχείο που περιορίζει τη διάβρωση είναι η οργανική ουσία του εδάφους. Η οργανική ουσία κάνει σταθερότερα τα συσσωματώματα του εδάφους και μειώνει την απόσπαση των σωματιδίων από το κτύπημα της βροχής. Άλλα μέτρα που μπορούν να εφαρμοστούν είναι η δημιουργία ζωνών με φυσική βλάστηση κατά μήκος της κλίσης του εδάφους. Οι ζώνες αυτές περιορίζουν τη απορροή καθώς απορροφούν το νερό και έτσι περιορίζουν την απώλεια εδάφους. Η επιλογή των καλλιεργειών επηρεάζει τη διάβρωση. Οι εαρινές ποτιστικές καλλιέργειες αφήνουν το έδαφος γυμνό το χειμώνα αν δεν χρησιμοποιηθεί καλλιέργεια φυτοκάλυψης. Αντίθετα οι χειμερινές το διατηρούν καλυμμένο. Ανάμεσα στις εαρινές άλλες καλύπτουν γρήγορα το χωράφι με βλάστηση όπως το καλαμπόκι, άλλες όπως το βαμβάκι καθυστερούν πάρα πολύ αφήνοντας το έδαφος εκτεθειμένο σε κίνδυνο διάβρωσης σχεδόν όλη την άνοιξη. Σημειώστε ότι οι σειρές του βαμβακιού καλύπτουν πλήρως το έδαφος τον Ιούλιο.
*Ο Φάνης Γέμτος είναι γεωπόνος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
