Πολλοί είναι αυτοί που τονίζουν ότι μία διέξοδος για την ελληνική αγροτική παραγωγή είναι η αναγνώριση και η ποιότητα των προϊόντων της. Το ζήτημα της ποιότητας δεν μπαίνει για πρώτη φορά στην ιστορία της αγροτικής παραγωγής. Όσοι ασχολούμαστε με τη σύγχρονη ιστορία και την κοινωνιολογία της τεχνολογίας στο αγροτρόφιμο γνωρίζουμε ότι το ζήτημα της ποιότητας συζητείται με διαφορετικό τρόπο και διαφορετική νοηματοδότηση από το 1950 και έπειτα. Τα πρότυπα ως τεχνικές που πιστοποιούν την ποιότητα, όπως και αν αυτή νοηματοδοτούταν, άρχισαν να απασχολούν από τα μέσα του 20ού αιώνα. Είτε έμπαιναν ως πρότυπα για την καταπολέμηση της νοθείας, όπως στην περίπτωση του λαδιού την περίοδο 1960-1980, είτε ως πρότυπα παραγωγής για τη διασφάλιση εξαγωγών για την ντομάτα κατά την περίοδο 1970-1990, είτε ως πρότυπα που σχετίζονταν με τα ιδιαίτερα τοπικά χαρακτηριστικά που μπαίνουν μέσω των ΠΟΠ και ΠΓΕ από το 1990 και έπειτα.
Αρκεί, όμως, μόνο μία στρατηγική διασφάλιση ποιότητας μέσω των προτύπων ως διέξοδο για την αγροτική παραγωγή; Πάρα πολύ σημαντικές όλες οι προσπάθειες, εξαιρετικής οργάνωσης οι περισσότερες, όμως κατανοούν την αγροτική παραγωγή με όρους αγοράς. Σημαντική διάσταση, αλλά όχι ικανή και αναγκαία για τη διέξοδο της ελληνικής αγροτικής παραγωγής. Δύο διαστάσεις που μας διαφεύγουν και είναι αναγκαίες για τον όποιο μετασχηματισμό. Πρώτον είναι ανάγκη να συγκροτηθεί ένα αφήγημα γύρω από την κοινωνική και επαγγελματική ταυτότητα του αγρότη. Κάτι τέτοιο σημαντικό για να μπορέσει το επάγγελμα του αγρότη να αποτελέσει κίνητρο για να μπορέσει ο νέος πληθυσμός της περιφέρειας να παραμένει στον τόπο του και να μην αστικοποιηθεί περαιτέρω. Χρειάζεται να συγκροτηθούν αφηγήματα γύρω από τον αγρότη και την αγρότισσα ως θεματοφύλακες της ποιότητας της παραγωγής, της ακεραιότητας του περιβάλλοντος και ως φορείς γνώσης. Αυτά τα αφηγήματα είναι σημαντικά να εδραιωθούν, τόσο γιατί κοινωνικά πλέον ο νέος αγρότης έχει καταρτιστεί όσο και γιατί συσσωρεύει καθημερινά γνώσεις από το πεδίο. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι το κέντρο της αγροτικής παραγωγής πρέπει να είναι ο αγρότης, γιατί αυτός μπορεί να διασφαλίσει την ανθεκτικότητα της κοινότητας. Το αίτημα της ανθεκτικότητας της κοινότητας σε εποχές μεγάλων προκλήσεων, όπως η Κλιματική Αλλαγή, επισημαίνεται συνεχώς από τους διεθνείς οργανισμούς και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πόσο διαφορετικό αφήγημα από την απλοϊκή δημόσια κοινωνική αναπαράσταση που κυριαρχεί για τον αγρότη ως κάποιον που απαιτεί συνεχώς και ζει από τις επιδοτήσεις.
Η δεύτερη κρίσιμη διάσταση είναι η ανάγκη να αλλάξουν οι κοινωνικές αναπαραστάσεις για το αγροτρόφιμο. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι σήμερα μεγάλες κοινωνικές ομάδες του πληθυσμού, και ειδικά τα νέα παιδιά, θεωρούν ότι το τρόφιμο υπάρχει γιατί υπάρχουν οι αλυσίδες super market! Παρά την προσπάθεια του marketing να παρουσιάσει ωραία λιβάδια, ζουμερές και καθαρές ντομάτες, και εύρωστους και αποστειρωμένους αγρότες, αυτά συνηγορούν στον εξωραϊσμό της παραγωγικής διαδικασίας και όχι στην πραγματική αναπαράσταση, ούτε και στο πώς διαμορφώθηκε ιστορικά. Μπορεί ένα σήμα ποιότητας να βοηθήσει στη συγκρότηση αγοράς, όμως όσοι μελετούμε τις υπό εκκόλαψη τεχνολογικές καινοτομίες και αγορές, γνωρίζουμε ότι είναι κρίσιμη η διαμόρφωση και ενός άλλου τύπου καταναλωτή. Αυτό θα το πετύχει συγκροτώντας μηχανισμούς διαμόρφωσης διαφορετικών νοηματοδοτήσεων. Η γεύση, το άρωμα, η υφή ενός προϊόντος -ενός μήλου ή ενός κάστανου- δεν ταξιδεύει μέσα από τις ροές που ανοίγουν αποκλειστικά από τα πρότυπα. Η γεύση, το άρωμα, η υφή του αγροτροφίμου ταξιδεύει με νέα αφηγήματα και νέες εμπειρίες που ο καταναλωτής πρέπει εκτεθεί ή και να συνδιαμορφώσει στη βάση της μνήμης που μπορεί να έχουν οι κοινωνικές ομάδες, καθώς και στην κοινή τους βιωμένη εμπειρία.
Ένα Εθνικό Μουσείο Αγροτικής Τεχνολογίας, Καινοτομίας και Ανάπτυξης είναι ένας τέτοιος μηχανισμός που θα μπορεί στρατηγικά να υπηρετήσει τις δύο παραπάνω διαστάσεις του μετασχηματισμού. Τα τελευταία χρόνια συγκροτείται ένας μεγάλος μετασχηματισμός από τα κάτω, από τους ίδιους τους αγρότες, που μέσα από την επαναοικειοποίηση της περιφέρειας, αυθόρμητα και χωρίς να έχουν πρόσβαση στα κέντρα λήψης αποφάσεων, αλλάζουν την ύπαιθρο, δοκιμάζοντας νέες καλλιέργειες και νέες τεχνολογίες. Ένα Μουσείο, όπως το προτεινόμενο, πρέπει να λειτουργεί όχι ως μνημείο, αλλά ως ένας ζωντανός τόπος και ως κέντρο που θα διαμορφώνει μέσα από νέες τεχνολογίες τις συλλογικές αναπαραστάσεις για την παραγωγή και το αγροτρόφιμο. Ένας τέτοιος θεσμός θα λειτουργήσει ως θεσμός μνήμης, ιστορικών αφηγήσεων, πολλαπλών αναπαραστάσεων και υποστήριξης της αγροτικής ανάπτυξης.
* O Στάθης Αραποστάθης είναι καθηγητής στο ΕΚΠΑ, όπου διδάσκει Ιστορία και Κοινωνιολογία της Επιστήμης, Τεχνολογίας και Καινοτομίας.
