Οι επιπτώσεις των πλημμυρών στη βιοποικιλότητα της Κάρλας. Τι πρέπει να γίνει

Γράφει ο Χρ. Τσαντήλας Γεωπόνος, δρ. Εδαφολογίας, πρ. διευθυντής Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ (e-mail: [e-mail]).

Πρόσφατα κυριάρχησε στην επικαιρότητα το αποτρόπαιο φαινόμενο της θανάτωσης εκατοντάδων τόνων ψαριών στην περιοχή της πλημμυρισμένης έκτασης της λίμνης Κάρλας (φωτ. 1), το οποίο αποτέλεσε αφορμή για την ανάδειξη της καταπληκτικής κακοδιοργάνωσης του κράτους και του εξοργιστικού φαινομένου της επακόλουθης προσπάθειας αποτίναξης των ευθυνών από τους αρμόδιους φορείς και τα άτομα που τους εκπροσωπούν.

Η κοινή γνώμη συνεχίζει να απορεί και να θέλει να ενημερωθεί για το τι ακριβώς συνέβη, ποιες ήταν οι συνέπειες, καθώς και τι και ποιος ευθύνεται για αυτήν την καταστροφή, που προκάλεσε τρομακτικές ζημίες στο περιβάλλον, την οικονομία και σε ολόκληρη την κοινωνία της περιοχής. Οι αιτίες του φαινομένου
της θανάτωσης των ψαριών
Από τις «αρμόδιες» υπηρεσίες ακούσαμε διάφορες εκδοχές, αλλά με περιεχόμενο για το τι και ποιος (δε) φταίει, φαινόμενο συνηθισμένο σε παρόμοιες καταστάσεις. Το μόνο που δεν ακούσαμε ήταν το γιατί συνέβη το φαινόμενο και πώς θα μπορούσε να αποφευχθεί. Η μόνη σοβαρή εξήγηση για τις αιτίες που το προκάλεσαν δόθηκε από τον Πανελλήνιο Σύλλογο Ιχθυολόγων Δημοσίου με σχετικό Δελτίου Τύπου (αναφ. 1). Σύμφωνα, λοιπόν, με τους ειδικούς, οι πλημμύρες «Daniel» και «Elias» δημιούργησαν ένα ιδιαίτερα ευνοϊκό περιβάλλον για την αναπαραγωγή ψαριών που διαβιούσαν στη λίμνη Κάρλα και κυρίως των ειδών «πεταλούδα» και «γριβάδι». Με την απομάκρυνση των νερών και συνεπώς τη μείωση του υδάτινου όγκου, αυξήθηκε έντονα η ιχθυοφόρτιση της περιοχής, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί έλλειψη οξυγόνου που οδήγησε στον μαζικό θάνατο των ψαριών, γεγονός που ενισχύθηκε και από την αυξημένη ρύπανση των νερών από υπολείμματα καλλιεργειών, φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων.
Είναι, όμως, μόνο η θανάτωση των ψαριών η καταστροφή που συνέβη στην περιοχή; Εάν κάνουμε το λάθος να διαχειριζόμαστε ένα σύνθετο οικοσύστημα, όπως είναι αυτό της Κάρλας, απλώς ως έναν ταμιευτήρα νερού, λάθος που κατά τον Σύλλογο των ιχθυολόγων είναι η κύρια αιτία του φαινομένου, θα καταλήγαμε σε θετική απάντηση στο ρητορικό ερώτημα. Δεν είναι, όμως, δυστυχώς έτσι. Το οικοσύστημα της περιοχής είναι μια ενιαία οντότητα και οι υπηρεσίες που προσφέρει δεν μπορούν να διαιρεθούν με αυθαίρετα διοικητικά κριτήρια που ικανοποιούν (μόνο) ισορροπίες και μικροσυμφέροντα. Η άγνοια ή η συνειδητή αγνόηση αυτής της πραγματικότητας, οδηγεί σε αποτελέσματα, όπως αυτά με την εικόνα των νεκρών ψαριών και το σπουδαιότερο, σε αποσπασματικές «λύσεις» που δε θα έχουν κανένα αποτέλεσμα. Ποιες άλλες, λοιπόν, συνέπειες έχουν ήδη υπάρξει ή πρόκειται να ακολουθήσουν στην περιοχή; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό συμπεριλαμβάνει το σύνολο της βιοποικιλότητας της περιοχής.Η βιοποικιλότητα της περιοχής Κάρλας
Θα περίμενε κανείς ότι αυτές τις ημέρες ο καθ’ ύλην αρμόδιος φορέας, ο Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α.), ή έστω η τοπική του δομή, με τον τίτλο Μονάδα Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών Θεσσαλίας, με έδρα την Καλαμπάκα και Παράρτημα στα Κανάλια Μαγνησίας, που έχει στην αρμοδιότητά της την Περιοχή GR1420004 (Κάρλας-Μαυροβουνίου-Κεφαλόβρυσου Βελεστίνου και Νεοχωρίου) (βλ. https://necca.gov.gr/ mdpp/m-d-prostatevomenon-periochon-dytikis-thessalias/), να ενημερώσει για το φαινόμενο, κάτι που δεν έγινε, τουλάχιστον στο ευρύτερο κοινό. Έτσι, για το τι συνέβη στην περιοχή ενημερωθήκαμε μόνο από τον Σύλλογο των Ιχθυολόγων για τον θάνατο των ψαριών. Για τα υπόλοιπα, όμως, τμήματα της βιοποικιλότητας, που είναι πολύ πλούσια στην περιοχή, δε μάθαμε τίποτα. Σημειώνεται ότι στην περιοχή δικαιοδοσίας της περιοχής GR1420004 που καταλαμβάνει έκταση 1.218 km2, περιλαμβάνονται ένα δίκτυο Natura 2000, έξι καταφύγια άγριας ζωής και περισσότεροι από 24 τύπους οικοτόπων. Στον ταμιευτήρα της Κάρλας φιλοξενούνται 13 είδη ιχθυοπανίδας, 8 ενδημικά και περισσότερα από 2.000 είδη άγριας ορνιθοπανίδας και αποικία αργυροπελεκάνων (αναφ. 2). Επομένως, η περιοχή φιλοξενεί σημαντική βιοποκιλότητα, η οποία προσφέρει πολλαπλές υπηρεσίες στο περιβάλλον και στην κοινωνία. Για τα τμήματα, όμως, αυτά της βιοποικιλότητας καλύτερα να μιλήσουν οι πιο ειδικοί. Προσωπικά θα αναφερθώ στο τμήμα εκείνο που βρίσκεται πιο κοντά στα οικεία αντικείμενα, δηλαδή την εδαφική βιοποικιλότητα.Η εδαφική βιοποικιλότητα
και η σημασία της
Τα τμήματα της βιοποικιλότητας που αναφέρθηκαν παραπάνω είναι ορατά με το μάτι και μάλιστα πολλές φορές με εντυπωσιακές εικόνες και αισθητική, προκαλώντας την προσοχή ακόμη και των πλέον αδιάφορων. Υπάρχει, όμως, και ένας τεράστιος αριθμός (μικρο)οργανισμών με μεγάλη σημασία για τα οικοσυστήματα, που λόγω του μεγέθους τους και του γεγονότος ότι δε βρίσκονται στην επιφάνεια της γης, αλλά μέσα στο έδαφος, δεν είναι ορατοί με γυμνό μάτι και σε μεγάλο βαθμό αγνοούνται από τους μη ειδικούς. Το σύνολο των οργανισμών αυτών που ενδιαιτούν στο έδαφος αποτελούν την εδαφική βιοποικιλότητα, για την οποία, επειδή είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστη, θα αναφερθούμε λεπτομερέστερα παρακάτω, αν και για το θέμα αυτό αναφερθήκαμε και σε προηγούμενα άρθρα («Ε» 18-11-20, 25-9-23).
Σύμφωνα με τεχνική και επιστημονική έκθεση του Κοινού Κέντρου Ερευνών της Ε.Ε. (JRC), το εδαφικό περιβάλλον φιλοξενεί έναν απίστευτα μεγάλο αριθμό οργανισμών. Σε μια χούφτα υγιούς εδάφους βρίσκονται 100 δισ. βακτήρια, 50 χιλιόμετρα υφών μυκήτων, 100.000 πρωτόζωα, 10.000 νηματώδεις μικροπανίδας (μεγέθους 1-100 μm) και μεγάλος αριθμός μεσοπανίδας (ακάρεα κ.λπ. 100 μm – 2 mm) και μεγαλοπανίδας (γαιοσκώληκες κ.λπ. μέχρι 2 mm) (αναφ. 3). Οι οργανισμοί αυτοί παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο σε βασικές λειτουργίες των οικοσυστημάτων, επιτελώντας δραστηριότητες, όπως η ανακύκλωση των αποβλήτων, ο σχηματισμός των εδαφών, η δέσμευση του αζώτου, η βιοαποδόμηση των χημικών, η βιοτεχνολογία, η βιολογική αντιμετώπιση των εντόμων, η γονιμοποίηση και άλλες, η σημασία των οποίων για το περιβάλλον, αλλά και την παγκόσμια οικονομία είναι τεράστια. Με συντηρητικούς υπολογισμούς οι υπηρεσίες που προσφέρει η εδαφική βιοποικιλότητα μεταφράζεται παγκοσμίως σε 1.5 τρισ. δολάρια τον χρόνο (υπολογισμοί έτους 2007).
Η εδαφική βιοποικιλότητα έχει ιδιαίτερη σημασία στη γεωργία, γεγονός που ενδιαφέρει άμεσα τους παραγωγούς των πλημμυρισμένων εκτάσεων της Κάρλας. Η ευεργετική δράση των οργανισμών του εδάφους στην παραγωγικότητα των εδαφών σχετίζεται με την απελευθέρωση θρεπτικών στοιχείων από οργανικά υλικά, τη δημιουργία δομής στα εδάφη, την αποσύνθεση τοξικών ουσιών, όπως π.χ. των φυτοφαρμάκων, τη μετατροπή θρεπτικών στοιχείων, όπως του αζώτου, του θείου και το φωσφόρου, του σιδήρου και του μαγγανίου σε αφομοιώσιμες μορφές και την απορρόφησή τους από τα φυτά, αλλά και τη δέσμευση του αζώτου από την ατμόσφαιρα. Η επίδραση των πλημμυρών και της
ξηρασίας στην εδαφική βιοποικιλότητα
Όπως αναφέραμε και σε προηγούμενα άρθρα, εδάφη που παραμένουν για μεγάλα χρονικά διαστήματα πλημμυρισμένα με στάσιμα νερά παθαίνουν το «σύνδρομο των πλημμυρισμένων εδαφών», τα βασικά χαρακτηριστικά των οποίων είναι η συμπύκνωση και απώλεια της δομής και η ολική σχεδόν καταστροφή της εδαφικής βιοποικιλότητας, η οποία εντάθηκε με την παρατεταμένη ξηρασία, που ακολούθησε τις πλημμύρες στη Θεσσαλία. Το αποτέλεσμα είναι τα εδάφη που αποκαλύπτονται μετά την απομάκρυνση των νερών, να είναι τελείως άγονα, σχεδόν «νεκρά» (φωτ. 2). Η επαναφορά ζωής στα εδάφη αυτά είναι μια δύσκολή και χρονοβόρα διαδικασία. Τα εδάφη αυτά αμέσως μετά την απομάκρυνση των νερών και μόλις επιτρέψει η υγρασιακή τους κατάσταση, πρέπει να καλλιεργηθούν και φυτευθούν με κατάλληλα φυτά (ψυχανθή), ώστε σταδιακά να επαναδημιουργηθεί η εδαφική βιοποικιλότητα. Για τον λόγο αυτόν, όπως εξηγήσαμε σε προηγούμενο άρθρο («Ε», 8-7-24), η απαγόρευση της καλλιέργειάς τους από το ΥΠΑΑΤ, ως προϋπόθεση για να λάβουν οι παραγωγοί τη σχετική αποζημίωση (Υ.Α. 26/150398/28-5-24), ήταν μεγάλο λάθος, το οποίο πρέπει να διορθωθεί άμεσα. Διαφορετικά τα εδάφη αυτά καταδικάζονται να παραμείνουν άγονα για πολύ μεγάλα διαστήματα, με κίνδυνο την εγκατάλειψη και ερημοποίησή τους.
Πώς θα αποκατασταθεί η βιοποικιλότητα στην περιοχή της Κάρλας;
Από τα παραπάνω, φαίνεται ότι οι πλημμύρες και η ξηρασία που ακολούθησε πλήγωσαν σοβαρά τη βιοποικιλότητα της περιοχής της Κάρλας. Η αποκατάσταση της βιοποικιλότητας δεν μπορεί να γίνει μεμονωμένα για κάθε τμήμα της. Απαιτεί ολιστική προσέγγιση, που να περιλαμβάνει όλα τα τμήματά της, φυτική, ζωϊκή, εδαφική, υδατική. Ενέργειες που αποσκοπούν σε επί μέρους τμήματα των οικοσυστημάτων, όπως η διερεύνηση της ποιότητας των νερών μόνο, αγνοώντας τα υπόλοιπα ενδιαιτήματα, όπως π.χ. το έδαφος, δε θα λύσουν κανένα πρόβλημα. Ο Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α. οφείλει να αναλάβει αμέσως δράση με μια κατ’ αρχήν σοβαρή μελέτη της επίδρασης των καταστροφικών πλημμυρών και της ξηρασίας στο σύνολο της βιοποικιλότητας. Παράλληλα, η Περιφέρεια πρέπει κινηθεί γρήγορα στην οργάνωση των υπηρεσιών της που σχετίζονται με τα θέματα αυτά. Είναι καιρός το πολυμελές επιστημονικό επιτελείο της να ασχοληθεί και με τα θέματα αυτά. Η προστασία και αποκατάσταση της βιοποικιλότητας επιβάλλεται και από τον πρόσφατο νόμο της Ε.Ε. για την αποκατάσταση της φύσης. Αναφορές: 1) Πανελλήνιος Σύλλογος Ιχθυολόγων Δημοσίου, Μια προδιαγεγραμμένη οικολογική καταστροφή εξελίσσεται αυτές τις ημέρες στη Θεσσαλία. Δελτίο Τύπου 2/9/24.
2) Χαμόγλου και συν. 2012. 2ο Παν. Συν. Marketing και Branding Τόπου, Λάρισα, 3/3-2/4. https://necca.gov.gr/ mdpp/m-d-prostatevomenon-periochon-dytikis-thessalias/.
3) Gardi, C. and S. Jeffery. 2009. Soil Biodiversity. EUR 23759-JRC, Institute for Environment and Sustainability. DOI 10.2788/7831.