20 χρόνια από τη λειτουργία του ταμιευτήρα Σμοκόβου

ΑΝΟΙΧΤΗ ΓΡΑΜΜΗ για τα νερά, το περιβάλλον, τη Γεωργία στη Θεσσαλία

Χρήσιμα συμπεράσματα και πικρές διαπιστώσεις

Γράφουν οι Κώστας Γκούμας, Τάσος Μπαρμπούτης*

Πριν είκοσι χρόνια, το 2003, ολοκληρώθηκε η πλήρωση με νερό του Ταμιευτήρα Σμοκόβου, επί του ποταμού Σοφαδίτη, σηματοδοτώντας τη δημιουργία της ΠΡΩΤΗΣ τεχνητής λίμνης σημαντικού όγκου ταμίευσης νερού στη Λεκάνη Απορροής (ΛΑΠ) Πηνειού - Υδατικό Διαμέρισμα (Υ.Δ.) Θεσσαλίας.

[Σημ.: Η τεχνητή λίμνη Ν. Πλαστήρα επί του ποταμού Ταυρωπού (παραπόταμου του Αχελώου) που λειτούργησε 40 χρόνια νωρίτερα από τον Σμόκοβο, παρότι γεωγραφικά και διοικητικά υπάγεται στη Θεσσαλία και παρότι τα πολύτιμα νερά της τα διαθέτει (μέσω εκτροπής) στον θεσσαλικό κάμπο, δεν συνυπολογίζεται στο ΥΔΘ, καθώς υπάγεται στη ΛΑΠ Αχελώου –Υ.Δ. Δυτικής Στερεάς].
Στο σημερινό μας σημείωμα θα αναφερθούμε στη μεγάλη σημασία του σημαντικού έργου Σμοκόβου, αλλά και στα πικρά συμπεράσματα, είτε από το μεγάλο χρονικό διάστημα που απαιτήθηκε για την υλοποίησή του, είτε από τον τρόπο που διοικούνται σύνθετα έργα όπως αυτό, είτε από την επί δεκαετίες απελπιστική «μοναξιά» αυτού του ταμιευτήρα στη λεκάνη Πηνειού, της οποίας οι σημαντικές δυνατότητες ταμίευσης υδάτων δεν αξιοποιούνται, την ώρα που οι ανάγκες στον θεσσαλικό κάμπο κορυφώνονται.
Ας αρχίσουμε με τα χαρακτηριστικά και τη σκοπιμότητα του τ. Σμοκόβου.
Πρόκειται για ένα έργο ΠΟΛΛΑΠΛΟΥ ΣΚΟΠΟΥ, με όλη τη σημασία του όρου αυτού, που διαθέτει ωφέλιμο (εκμεταλλεύσιμο) όγκο νερού από 80 έως 100 εκατ. κ.μ. [σημ.: σύμφωνα με ειδικούς, αλλά και όπως προκύπτει από την εικοσαετή λειτουργία του ταμιευτήρα, φαίνεται πως στη σχετική τεχνική υδρολογική μελέτη υπήρξε υπερεκτίμηση των διαθέσιμων υδάτων της λεκάνης του Σοφαδίτη ποταμού, καθώς και υπερδιαστασιολόγηση και κατ’ επέκταση αυξημένο φυσικό αντικείμενο και κόστος στο έργο. Όμως, το ζήτημα αυτό εκφεύγει των στόχων του σημερινού μας σημειώματος].
Σύμφωνα με τον αρχικό προγραμματισμό, τα νερά του τ. Σμοκόβου, για κάθε χρήση, θα εξυπηρετούν:
1. Την ΑΡΔΕΥΣΗ περίπου 250.000 στρεμμάτων στην ευρύτερη περιοχή, έργο πολύ σημαντικό για τη βιωσιμότητα των αγροτικών νοικοκυριών, την κατακόρυφη μείωση του ενεργειακού κόστους, την εξοικονόμηση ενέργειας και νερού.
2. Την ΥΔΡΕΥΣΗ έως 55.000 κατοίκων στις περιοχές Σοφάδων-Παλαμά, γεγονός που θα συμβάλλει στη βελτίωση της κατάστασης στον τομέα αυτόν, δεδομένου πως στη Θεσσαλία ακόμη και σήμερα οι υδρεύσεις κατά 75% εξυπηρετούνται από υπόγεια νερά, με ό,τι αυτό συνεπάγεται στο κόστος και στην ποιότητα πόσιμου νερού.
3. Την παραγωγή «πράσινης» Υδροηλεκτρικής (Υ.Η.) ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ με σταθμό ισχύος 10 MW και αναμενόμενη ετήσια παραγωγή 30 GWh στην έξοδο της σήραγγας Λεονταρίου, μέσω της οποίας εξυπηρετείται η μεταφορά νερού για τους προαναφερθέντες σκοπούς.
Παράλληλα το έργο θα συμβάλλει:
α. Στην αντιμετώπιση των ΠΛΗΜΜΥΡΩΝ, δεδομένου ότι αποτελεί έργο αποφασιστικής σημασίας για τον έλεγχο πλημμυρών, φαινόμενα που συχνά πλήττουν την περιοχή Σοφάδων (και όχι μόνο). Αυτή η διάσταση του έργου, πλην των άλλων, έχει και τεράστια οικονομική σημασία, δεδομένου πως για αποκατάσταση των καταστροφών που επανειλημμένα έχουν σημειωθεί στην περιοχή έχουν συνολικά δαπανηθεί σημαντικοί οικονομικοί πόροι, που υπερβαίνουν το κόστος κατασκευής του ταμιευτήρα.
β. Στην εξασφάλιση σημαντικού ΑΠΟΘΕΜΑΤΟΣ νερού για τις δύσκολες περιόδους λειψυδρίας και για τη σταδιακή ενίσχυση της τροφοδοσίας υπόγειων οικοσυστημάτων. Ας μην ξεχνάμε πως η περιοχή αυτή, από κοινού με εκείνη των Φαρσάλων, θεωρούνται λόγω των υπεραντλήσεων (και της ρύπανσης) ως οι πιο υποβαθμισμένες και τα υπόγεια οικοσυστήματά τους κινδυνεύουν με κατάρρευση περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη περιοχή στη Θεσσαλία.
Μετά, όμως, τα θετικά που αναφέραμε, μια αναδρομή στην ιστορία και τον χρόνο υλοποίησης του πολύτιμου αυτού ταμιευτήρα σίγουρα θα προκαλέσει συναισθήματα θλίψης και αγανάκτησης.
Για του λόγου το αληθές, παραθέτουμε τις πιο κομβικές χρονολογίες αυτού του έργου.
1983 – 1984: Ένταξη του έργου στο Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ) και δημοπράτηση. Έναρξη εργασιών το 1985 (αρμοδιότητα ΥΠΕΧΩΔΕ με συναρμόδιο φορέα την ΔΕΗ).
1990: Δημοπράτηση της σήραγγας Λεονταρίου (που μεταφέρει τα νερά του ταμιευτήρα για άρδευση, παραγωγή ΥΗΕ και ύδρευση).
1996 έως 1997: Ολοκλήρωση εργασιών φράγματος και σήραγγας Λεονταρίου.
1999 έως 2001: Παραλαβή από τις αρμόδιες υπηρεσίες του φράγματος και της σήραγγας.
2002: Σφράγισμα της εξόδου υδάτων στο φράγμα, έναρξη πλήρωσης της τεχνητής λίμνης με νερό.
2003: Λειτουργική ολοκλήρωση του ταμιευτήρα Σμοκόβου.
2003: Δημοπράτηση ενός μικρού τμήματος του αρδευτικού δικτύου (περίπου μόνο 25.000 στρ.) από το σύνολο των προβλεπόμενων 250.000 στρ.
2005: Θεμελίωση του Υ.Η. Σταθμού (αρμοδιότητας ΔΕΗ).
2009: Εγκαίνια λειτουργίας Υ.Η. Σταθμού.
Τα συμπεράσματα είναι πραγματικά απογοητευτικά. Ενώ το έργο εντάχθηκε το 1983, η έναρξη λειτουργίας του συντελέστηκε μετά από ΕΙΚΟΣΙ ΟΛΟΚΛΗΡΑ ΧΡΟΝΙΑ!
Όσον αφορά δε την εξυπηρέτηση όλων των προβλεπόμενων σκοπών για τους οποίους δημιουργήθηκε, η κατάσταση καταγράφεται ως εξής:
ΑΡΔΕΥΣΗ: Σήμερα λειτουργεί ΜΟΝΟ το 10% του προβλεπόμενου αρδευτικού δικτύου (25 - 30.000 στρ.). Άλλες 60-70.000 στρ. εξυπηρετούνται προσωρινά μέσω ανοικτών αγωγών ή/και ρεμάτων, με άντληση και διανομή του νερού.
Ήδη σήμερα (40 χρόνια από την ένταξη του έργου!) βρίσκεται σε εξέλιξη η οριστική μελέτη σύγχρονων αρδευτικών δικτύων με τα απαιτούμενα τεχνικά έργα, συνολικής καθαρής έκτασης 231.086 στρεμμάτων.
[Σημ.: Κατά τα άλλα υποτίθεται πως οι κυβερνήσεις υπηρετούν τον στόχο της «εξοικονόμησης» νερού, όπως προβλέπεται στα Σχέδια (ΣΔΛΑΠ) που οι ίδιες συντάσσουν για να είναι εντάξει με τη σχετική Ευρωπαϊκή Οδηγία, όμως στο τέλος της ημέρας όλα αυτά τα αγνοούν].
Υ.Η. ΕΝΕΡΓΕΙΑ: Η παραγωγή άρχισε 6 χρόνια μετά την ολοκλήρωση του ταμιευτήρα.
ΥΔΡΕΥΣΗ: Τα σχετικά έργα ύδρευσης δημοπρατήθηκαν το 2016 (δηλαδή 13 χρόνια από τη λειτουργική ολοκλήρωση του έργου), ολοκληρώθηκαν πρόσφατα και σύντομα προβλέπεται να υδροδοτήσουν τους γύρω οικισμούς.
Θεωρούμε πως τα πολλά σχόλια περιττεύουν.
Θέτουμε, όμως, το ερώτημα: Όλοι αυτοί που διαχρονικά κόπτονται για υπευθυνότητα και για καθιέρωση αξιολόγησης όλων όσοι εργάζονται στον δημόσιο τομέα υπηρετώντας τους πολίτες, έχουν κάνει κάποια αξιολόγηση στη δική τους συνέπεια, όπως π.χ. ως προς την υλοποίηση των Έργων Σμοκόβου;
Έχουν φροντίσει έστω να εντοπισθούν οι όποιες ευθύνες για τις καθυστερήσεις και οι επιπτώσεις που έχουν στην οικονομική απόδοση αυτής της επένδυσης, ύψους δεκάδων εκατ. ευρώ, που ακόμη και σήμερα μόνο κατά ένα μικρό μέρος έχει αξιοποιηθεί;
Έχουν έστω σκεφθεί, σαν εμπειρία και «μάθημα», τι στερήθηκε ο Έλληνας πολίτης από την τόσο «ερασιτεχνική» διαχείριση των πόρων που διατέθηκαν στο έργο αυτό και τι μέτρα πρέπει να πάρουν για επόμενα έργα;
Βεβαίως, δεν είναι μόνο αυτό το έργο με τόσο εντυπωσιακές καθυστερήσεις παράδοσης.
Και για να περιοριστούμε μόνο στη Θεσσαλία και στα νερά, πώς να δικαιολογήσουμε τις καθυστερήσεις για τον κατά πολύ μικρότερου όγκου ταμιευτήρα Αγιονερίου στην Ελάσσονα, για τον ακόμα μικρότερο στον Ληθαίο στην περιοχή Τρικάλων και βεβαίως και για τα έργα Αχελώου που χρόνια ολόκληρα «κατασκευάζονται» ή ανεύθυνα και χωρίς πολλές - πολλές εξηγήσεις εγκαταλείπονται;
Και ας μην προσπαθήσουν κάποιοι να επικαλεστούν την έλλειψη οικονομικών πόρων, γιατί θα τους θυμίσουμε πως την ίδια χρονική περίοδο (από τη δεκαετία 1980 έως σήμερα) πολλά νέα έργα έχουν ενταχθεί και έχουν υλοποιηθεί στη Θεσσαλία και τη χώρα γενικότερα.
Συνεπώς, το θέμα είναι να μη «σπέρνουμε» εργοτάξια με τόση ελαφρότητα και χωρίς στέρεο προγραμματισμό, αλλά να αξιοποιούμε με σύνεση τους διαθέσιμους πόρους, με γνώμονα την ταχύτερη απόδοση της επένδυσης που πραγματοποιείται.
Ουσιαστικά η «ιστορία» που αναφέραμε έχει να κάνει κυρίως με την περιορισμένη υπευθυνότητα των πολιτικών μας διαχειριστών και εκπροσώπων (σε όλα τα επίπεδα) και λιγότερο με άλλες παραμέτρους (χρηματοδοτικοί πόροι, τεχνικές δυσκολίες κ.λπ.).
Θα αναφερθούμε, επίσης, και σε κάποιες ακόμα αδυναμίες που παρατηρούνται στη διοίκηση - διαχείριση έργων σαν αυτό του Σμοκόβου [Σημ.: Τις βλέπουμε ήδη στην Κάρλα, στη Γυρτώνη και σε υποδομές του κράτους που διαχειρίζονται οι ΤΟΕΒ κ.ά. φορείς].
Πρόκειται για σύνθετα έργα ΠΟΛΛΑΠΛΟΥ ΣΚΟΠΟΥ που εξυπηρετούν πολλούς διαφορετικούς χρήστες υδάτων [ΟΤΑ - ύδρευση, ΤΟΕΒ ή/και μεμονωμένους αγρότες - αρδεύσεις, καταναλωτές ηλεκτρικής ενέργειας].
Συχνά εμφανίζονται σοβαρά προβλήματα, καθώς δεν είναι πάντοτε καθαρό το ιδιοκτησιακό καθεστώς του έργου, η σχέση ιδιοκτήτη και χρηστών, ενώ κατά κανόνα δεν υφίσταται ένας σαφής, ενιαίος και θεσμοθετημένος τρόπος διοίκησης αυτών των έργων.
Σε άλλες περιπτώσεις δεν έχει οριστεί η αρμοδιότητα για φύλαξη, λειτουργία - συντήρηση εγκαταστάσεων και εξοπλισμού, ο υπόχρεος κάλυψης των δαπανών του (π.χ. ηλεκτρικό ρεύμα), οι κανόνες τιμολόγησης των υπηρεσιών που παρέχονται, ώστε να μη δημιουργούνται οικονομικά ελλείμματα, η ευθύνη καταμέτρησης εισροών - εκροών νερού, οι υποχρεώσεις και οι δαπάνες για την περιβαλλοντική διαχείριση και προστασία του οικοσυστήματος κ.ο.κ.
Πολλές φορές, μάλιστα, οι εργαζόμενοι – αρμόδιοι που έχουν την ευθύνη στα έργα αυτά, δεν ανήκουν σε έναν ενιαίο αυτοτελή φορέα διαχείρισης, αλλά προέρχονται από διάφορους χώρους (Υπουργεία, Περιφέρεια, ΟΤΑ, ΤΟΕΒ κα), απασχολούνται περιστασιακά και με επικάλυψη αρμοδιοτήτων, σύγχυση στον ρόλο και στις αρμοδιότητες κ.λπ.
Μήπως ήρθε η ώρα, τέτοια έργα και υπερπολύτιμες υποδομές να διοικούνται πιο υπεύθυνα και με εκπροσώπηση των χρηστών στη διοίκησή τους;
Κρίνουμε πως οι πολιτικοί μας οφείλουν να αντιληφθούν πως ένα έργο δεν τελειώνει με την κατασκευή του (και τα εγκαίνια...), αλλά τότε μόλις ξεκινά η δύσκολη πορεία της υπεύθυνης διαχείρισής του, ώστε οι πολίτες και οι χρήστες να εξυπηρετούνται με βέλτιστο τρόπο, να μη γίνονται σπατάλες και οι δαπάνες να επιμερίζονται δίκαια μόνο σε εκείνους που πρέπει.
[Σημ.: Υπάρχει από το 2007 μια ολοκληρωμένη υποδειγματική πρόταση του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου για τη δημιουργία ενός Αναπτυξιακού Οργανισμού Σμοκόβου που θα μπορούσε κάλλιστα να αξιοποιηθεί σαν μοντέλο και για άλλα παρόμοια έργα.
Εάν κανείς ενδιαφέρεται (εννοούμε και τους πολιτικούς και αυτοδιοικητικούς μας εκπροσώπους...), περισσότερα στον σύνδεσμο:
https://www.ypethe.gr/sites/default/files/archivefiles/2008_3_meleti_emp_gia_forea_fragmatos_smokovoy.pdf].
Το έργο του Σμοκόβου φέρνει στο προσκήνιο, μεταξύ άλλων, και όλα τα υπόλοιπα αναγκαία έργα ταμίευσης νερού στην περίμετρο του θεσσαλικού κάμπου που προβλέπονται στο ισχύον Σχέδιο Υδάτων (ΣΔΛΑΠ/2017, Κυβέρνηση Τσίπρα), τα οποία, όμως, έως σήμερα δεν έχουν δρομολογηθεί.
Εάν, μάλιστα, συνεχιστεί η παθογένεια στους απελπιστικά αργούς ρυθμούς υλοποίησης σημαντικών τεχνικών έργων, τότε λιγοστεύουν κατά πολύ οι ελπίδες της Θεσσαλίας να εξασφαλίσει τα νερά που χρειάζεται και να βρεθεί, στο ορατό μέλλον, σε μια κατάσταση βιώσιμης ανάπτυξης της Γεωργίας και προστασίας των οικοσυστημάτων της.
Και εδώ ας σημειωθεί πως και εκείνοι που για να ικανοποιήσουν τις ιδεοληψίες τους ζητούν την «ακύρωση» των έργων ενίσχυσης της Θεσσαλίας με νερά από τον Αχελώο, τίποτε ουσιαστικό δεν έπραξαν, είτε ως Κυβέρνηση είτε ως Αντιπολίτευση, για τα μεγάλης σημασίας περιφερειακά έργα, τα οποία υποτίθεται πως θα υποκαθιστούσαν τις απαιτήσεις σε νερό της Θεσσαλίας καθιστώντας «περιττή» τη μεταφορά (εκτροπή) υδάτων...
Κλείνοντας, υπογραμμίζουμε για μία ακόμα φορά πως χωρίς αναβολή επιβάλλεται:
- Η διαμόρφωση ενός σύγχρονου και αποτελεσματικού θεσμικού πλαισίου ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΥΔΑΤΩΝ, καθώς και διοίκησης οργανισμών για τα επιμέρους έργα - συγκροτήματα.
- Η εκπόνηση ενός εφαρμοστικού πλάνου (MASTERPLAN) έργων και δράσεων για το υδατικό.
- Η άμεση υλοποίηση νέων σύγχρονων ΑΡΔΕΥΤΙΚΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ και νέων ΤΑΜΙΕΥΤΗΡΩΝ, όπως στη Σκοπιά Φαρσάλων (ανακοινώθηκε και αναμένουμε ταχεία προώθηση), στην Πύλη, στο Νεοχώρι κ.λπ.
Σε αυτά θα προσθέσουμε και το Μουζάκι, για το οποίο ακούγεται πως ανακινείται μια «ξεχασμένη» υπόσχεση του κ. Μητσοτάκη (και όχι μόνο) πριν τέσσερα χρόνια, που, όμως, πρέπει η μελέτη του να συνδυαστεί ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ με τα νερά της μεταφοράς (εκτροπής) από τον Αχελώο, για τα οποία επανειλημμένα ζητήσαμε ΟΡΙΣΤΙΚΕΣ αποφάσεις και επιλογές μέσα από δημοκρατικό διάλογο.
Μακάρι η συμπλήρωση 40 ετών που πέρασαν από την ένταξη του Σμοκόβου σε πρόγραμμα υλοποίησης να αποτελέσει έμπνευση για τους «αρμόδιους», ώστε να σκεφθούν πιο σοβαρά τις ευθύνες τους απέναντι σε μια Θεσσαλία που συνεχίζει να διψάει για νερό.
*Γκούμας Κώστας, γεωπόνος, πρ. δ/ντής Εγγείων Βελτιώσεων, πρ. πρόεδρος ΓΕΩΤΕΕ/Κεντρικής Ελλάδας, μέλος Ε.Δ.Υ.ΘΕ.
*Μπαρμπούτης Τάσος, πολιτικός μηχανικός, μέλος Δ.Σ. ΕΘΕΜ, πρ. γραμματέας ΤΕΕ/ΚΔΘ, μέλος Ε.Δ.Υ.ΘΕ.