Φυσικός πόρος και υγεία του εδάφους

Γράφει ο Φάνης Γέμτος, γεωπόνος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Το γεωργικό έδαφος είναι ουσιαστικά η επιφανειακή στιβάδα του στερεού φλοιού της Γης, βάθους περίπου 1 μέτρου. Εκεί αναπτύσσονται οι καλλιέργειές μας.

Η καλή του κατάσταση είναι η βάση καλών αποδόσεων και υψηλής ποιότητας προϊόντων για τις ανάγκες μας. Το έδαφος αποτελείται από μια σειρά ανόργανων υλικών, μεγέθους από χιλιοστά του χιλιοστού μέχρι λίγα χιλιοστά. Όσο πιο μικρού μεγέθους είναι τα υλικά τότε το έδαφος είναι αυτό που λέμε βαρύ (αργιλώδες), αν έχει ενδιάμεσου μεγέθους μέσο και αν έχει κυρίως μεγαλύτερα ανόργανα υλικά είναι ελαφρύ (αμμώδες). Σημειώνω ότι το κάθε έδαφος έχει από όλα τα υλικά. Αυτό που δίνει τα χαρακτηριστικά του είναι το ποσοστό του κάθε κλάσματος. Τα ανόργανα υλικά προέρχονται από το αρχικό πέτρωμα που δημιούργησε το έδαφος αλλά και υλικά που μεταφέρονται από το νερό και τον αέρα.
Αλλά το έδαφος δεν έχει μόνο ανόργανα υλικά. Περιέχει και οργανική ουσία που είναι υλικό οργανικής προέλευσης αλλά και δισεκατομμύρια μικροοργανισμούς και μεγαλύτερα ζώα. Η οργανική ουσία προσφέρει σημαντικά στοιχεία στο έδαφος, όπως να συνδέει τα ανόργανα υλικά μεταξύ τους δημιουργώντας σταθερά συσσωματώματα. Τα συσσωματώματα αυτά δημιουργούν τη δομή του εδάφους, δηλαδή τη διάταξή τους στον χώρο που δημιουργεί το πορώδες του εδάφους. Το πορώδες είναι το δίκτυο των σωληνώσεων (πόρων) που δημιουργούνται. Οι μεγαλύτεροι δεν συγκρατούν το νερό και με τη στράγγιση αδειάζουν και γεμίζουν αέρα που βοηθά στον αερισμό του εδάφους. Οι μικρότεροι συγκρατούν το νερό και αποτελούν αποθήκη νερού για τα φυτά. Τα εδάφη με λεπτούς κόκκους, όπως τα βαριά αργιλώδη, έχουν πολλούς μικρούς πόρους και συγκρατούν περισσότερο νερό από τα ελαφρά. Γι’ αυτό τα ελαφρά ποτίζονται συχνότερα με μικρότερες ποσότητες νερού ενώ τα βαριά ποτίζονται αραιότερα με μεγαλύτερες ποσότητες. Η σταθερότητα των συσσωματωμάτων συμβάλλει ουσιαστικά στην καλή κατάσταση του εδάφους και αντιστέκονται τόσο στη διάσπασή τους από τις σταγόνες της βροχής που είναι η αρχή του φαινομένου της διάβρωσης, διατηρούν τη διηθητικότητα του εδάφους (ταχύτητα εισόδου του νερού) υψηλή μειώνοντας την απορροή του νερού αλλά και στη συμπίεση του εδάφους που αλλοιώνει τη δομή του και δυσκολεύει την ανάπτυξη της ρίζας και τελικά των φυτών. Η οργανική ουσία αυξάνει την ικανότητα του εδάφους να συγκρατεί το νερό αλλά και θρεπτικά στοιχεία. Ιδιαίτερα στοιχεία όπως τα νιτρικά που είναι υδατοδιαλυτά και παρασύρονται προς τα βαθύτερα στρώματα με το νερό που στραγγίζει. Τα νιτρικά είναι αρνητικά φορτισμένα και η οργανική ουσία που έχει θετικό φορτίο τα συγκρατεί και τα αποδίδει σταδιακά στην καλλιέργεια. Η ίδια οργανική ουσία καθώς αποσυντίθεται από τους μικροοργανισμούς του εδάφους, αποδεσμεύει άζωτο και άλλα στοιχεία που γίνονται διαθέσιμα για τα φυτά. Είναι προφανές ότι η οργανική ουσία του εδάφους και όλοι οι οργανισμοί που δρουν σ’ αυτό συμβάλλουν ουσιαστικά στην καλή εκτέλεση των λειτουργειών του εδάφους που χρειαζόμαστε για την παραγωγή των προϊόντων μας. Ο όρος υγεία του εδάφους δείχνει ακριβώς την ικανότητα του εδάφους να εκτελεί τις λειτουργίες αυτές και να ενισχύει τη βιοποικιλότητα του συστήματος. Θα πρέπει να σκεφτούμε ότι ένα γραμμάριο εδάφους περιέχει από 4.000 μέχρι 50.000 είδη οργανισμών (βακτήρια, μύκητες, πρωτόζωα, αλλά και ανώτερα ζώα) που το κάνουν ενεργό και συμβάλλουν στην εκτέλεση όλων των λειτουργειών του υγειούς εδάφους, ενώ είναι ένα σημαντικό τμήμα της βιοποικιλότητας του Πλανήτη.
Πώς δημιουργείται η οργανική ουσία του εδάφους; Παράγεται από την αποσύνθεση των φυτικών ιστών (φυτικά υπολείμματα, ρίζες, φυτικό υλικό που ενσωματώνεται στο έδαφος και από προσθήκη κοπριάς ή κομπόστας). Η διαδικασία παραγωγής της οργανικής ουσίας γίνεται από τους μικροοργανισμούς του εδάφους που είναι κυρίως αερόβιοι (δηλαδή λειτουργούν παρουσία αέρα) και με συμμετοχή των ζώων του εδάφους, όπως οι γαιοσκώληκες.
Η οργανική ουσία αποδομείται από τους μικροοργανισμούς του εδάφους που είναι επίσης αερόβιοι. Η τελική ισορροπία που μας δίνει την τελική σταθερή οργανική ουσία του εδάφους είναι η διαφορά της εισόδου οργανικού υλικού στο έδαφος μείον την αποδόμηση της οργανικής ουσίας από τους μικροοργανισμούς. Και τα δύο μεγέθη καθορίζονται από τη διαχείριση του εδάφους που κάνουμε. Εάν αφαιρούμε ή καίμε τα φυτικά υπολείμματα και δεν προσθέτουμε άλλο οργανικό υλικό (εκτός από τις ρίζες που μένουν αναγκαστικά) τότε η είσοδος είναι μικρή. Αν ταυτόχρονα κάνουμε μια έντονη και βαθιά αναμόχλευση του εδάφους προκαλώντας τον έντονο αερισμό του ενισχύουμε τη δράση των μικροοργανισμών που αποδομούν την οργανική ουσία. Τελικό αποτέλεσμα θα είναι η χαμηλή περιεκτικότητα του εδάφους σε οργανική ουσία που οδηγεί σε χαμηλή γονιμότητα. Αυτό είναι το αποτέλεσμα της διαχείρισης των εδαφών μας τα τελευταία πολλά χρόνια. Η αφαίρεση ή/και η καύση των φυτικών υπολειμμάτων σε συνδυασμό με το συνεχές όργωμα οδήγησαν να έχουμε εδάφη με 1% οργανική ουσία. Θα μου πει κάποιος ότι παρ’ όλα όσα λέω επιτυγχάνουμε υψηλές αποδόσεις.
Θα του απαντήσω ότι πραγματικά, αλλά πώς; Προσθέτοντας περισσότερα λιπάσματα, νερό και άλλες εισροές όπως πετρέλαιο αυξάνοντας το κόστος παραγωγής; Έχοντας μειωμένες αποδόσεις σε σχετικά ξηρές χρονιές; Αυτό είναι ένα ερώτημα που πρέπει να απαντήσουμε για να έχουμε μια βιώσιμη εκμετάλλευση.