Η Κούβα είναι ξεχωριστή χώρα. Όλες οι χώρες, ακόμη κι οι πιο υποτιμημένες στο... ταξιδιωτικό χρηματιστήριο είναι τέτοιες, μα η Κούβα είναι μοναδική για ένα ακόμη λόγο: Το σοσιαλιστικό της σύστημα. Και με δεδομένο ότι δεν είμαι (ακόμη) τόσο τρελός, άντε να το πω ριψοκίνδυνος ώστε να βάλω πλώρη για τη Βόρεια Κορέα, είπα να την επισκεφτώ κυρίως για τον τελευταίο λόγο που την κάνει τελείως ιδιαίτερη: Τη λαϊκή σοσιαλιστική δημοκρατία της.
Tαξίδεψα, λοιπόν, μέσω Μόσχας και φυσικά αναρωτήθηκα αμέσως για τον συμβολισμό. Η γραμμή που ένωνε τις δύο χώρες δεν υπάρχει πια. Μόνο η Aeroflot τις συνδέει και μόνο αεροπορικά έρχονται πια οι δυο κόσμοι κοντά! Το ταξίδι το έκανα μόνος, έμεινα σε σπίτια Κουβανών (σε Βινιάλες, Τρινιδάδ και Αβάνα), δεν κλείστηκα στα πεντάστερα ξενοδοχεία με τις πισίνες, έφαγα τα φαγητά τους, μίλησα με τους ίδιους. Το συμπέρασμα; Ας οδηγηθούμε σ΄αυτό μέσω της σωκρατικής μεθόδου (μαιευτικής), μήπως με διαβάζει κανένας μαθητής ή ασθενής μου ώστε να του προσφέρω ένα παράδειγμα της μεθόδου και να οδηγηθεί εκείνος μόνος του στο συμπέρασμα.
Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι κάποιος είναι, ως προς τις πολιτικές του πεποιθήσεις, φιλελεύθερος δεξιός και ευαγγελίζεται ένα κόσμο της ελεύθερης αγοράς, του άκρατου ατομικισμού, του στυγνού ανταγωνισμού και της προσωπικής καταξίωσης. Θαυμάζει, όπως είναι λογικό τις Ην. Πολιτείες και τις άλλες δυτικές αστικές δημοκρατίες. Επειδή τώρα, η πολιτική θεωρία χωρίς την αντίστοιχη πολιτική πράξη είναι πουκάμισο αδειανό, εύκολα συμπεραίνουμε ότι με χαρά θα έβλεπε το σύστημα αυτό να εφαρμόζεται στη χώρα του κι αν όχι τότε με χαρά θα μετανάστευε εκείνος, όπου το έβρισκε. Συμφωνούμε όλοι, υποθέτω, στο αυτονόητο αξίωμα ότι υποκείμενο και αντικείμενο της πολιτικής θεωρίας και πράξης ταυτίζονται, συμπίπτουν. Με άλλα λόγια, όσα πιστεύει κάποιος τα κάνει πράξη στον ίδιο του τον εαυτό πρώτα, αλλιώς κάνει κηδεία με ξένα κόλλυβα ή παραγγέλνει εκείνος και τον λογαριασμό τον πληρώνει άλλος. Ιδεολογία αριστερού, κομμουνιστή (θεωρία) και ζωή δεξιού καταναλωτή (πράξη) δε συμβιβάζονται. Θίγεται η αξιοπιστία, αλλά γενικότερα και η αξιοπρέπεια του ατόμου που αγορεύει. Κριτική στον καταναλωτισμό και αποθησαύριση κερδών από το χρηματιστήριο (τις παλιές ένδοξες μέρες αυτό) δεν συνάδουν. Αντιαμερικανισμός και apple σταθερός των 1.500 ευρώ στο γραφείο δεν παντρεύονται. Γνωρίζω το επιχείρημα: «Πολεμάμε τον καπιταλισμό με τα ίδια του τα μέσα» που προβάλλεται πολλές φορές ως απάντηση, αλλά τούτο μόνο θαυμασμό για την υποκρισία, το θράσος και τον κυνισμό του προκαλεί. Γιατί η απλή αλήθεια είναι ότι η ενορατικότητα, το ταλέντο, η ευφυΐα και στο τέλος η ιδιωτική επιχειρηματικότητα, που οι σοσιαλιστές τόσο μισούν, είναι αυτή που δημιούργησε αυτό το στολίδι, τον i-mac. Εκτός κι αν μισείται ο καπιταλισμός, αλλά όχι τα προϊόντα του γεγονός που σημαίνει ότι ο φαρισαϊσμός χτυπάει ταβάνι. Γιατί αυτό που είσαι δεν είναι αυτό που σκέφτεσαι, αλλά αυτό που πράττεις, και η επανάσταση αρχίζει ως γνωστόν μέσα μας αλλά ολοκληρώνεται ως πράξη.... έξω μας! (αντίστροφο παράδειγμα θιασώτη δεξιάς ιδεολογίας, που να εφαρμόζει σοσιαλιστική πρακτική δε μπόρεσα να βρω- ίσως οι αντιφρονούντες στις λαϊκές σοσιαλιστικές δημοκρατίες να είναι ένα τέτοιο, αλλά αυτοί μάλλον δε μετράνε γιατί ήταν εξαναγκασμένοι, δεν ήταν επιλογή τους να πράττουν το αντίθετο με τις ιδέες τους).
Αυτός, λοιπόν, για να επανέλθω στο συλλογισμό μου, που κατ’ αναλογία πιστεύει στον σοσιαλισμό (έτσι όπως εφαρμόζεται) θα μετανάστευε στην Κούβα; Αν θα την είχε επισκεφτεί πρώτα, ΠΟΤΕ! Δε θα το άντεχε η ευαισθησία του (ας δεχτώ ότι απ’ αυτή εφορμάται) να βλέπει ανθρώπους να στερούνται τα βασικά (πάλι τα μέσα παραγωγής οι λίγοι τα ελέγχουν, στο όνομα του λαού αυτή τη φορά, μόνο που τώρα οι πολίτες στερούνται τα αυτονόητα: ποικιλία φαγητού, σαπούνι, χαρτί κ.λ.π). Να βλέπει να ζούνε οι περισσότεροι, ειδικά στην Αβάνα, σε άθλιες συνθήκες, να στήνονται σε ουρές για τα πάντα (από τα ελάχιστα με δελτίο τρόφιμα, που δεν επαρκούν για να βγει ο μήνας μέχρι το ...χωνάκι παγωτό). Πολλές φορές ο ίδιος ένιωσα αποικιοκράτης που μπορούσα να πιω μια μπύρα (με 1,5 ως 3 ευρώ η μία και μηνιάτικο τα 20 ευρώ, κάντε λογαριασμό πόσες μέρες εργασίας χρειάζονται για να μπορέσει ένας Κουβανός να την αγοράσει), ένιωσα φριχτό καπιταλιστικό γουρούνι που μπορούσα να ξοδέψω ένα μηνιάτικο τους στο γεύμα μου, ενώ εκείνοι περνούσαν δίπλα μου ποδηλατώντας κάθιδροι, με την πετσέτα για σκούπισμα δαγκωμένη στο στόμα τα βαρυφορτωμένα τετράτροχα ποδήλατα-ταξί τους, για ψίχουλα. Γι’ αυτό και ενώ έπαθα υπερκόπωση από το ατέλειωτο περπάτημα στα στενά της παλιάς πόλης της Αβάνας (Αβάνα Βιέχα) κάτω από τον καυτό ήλιο και την απίστευτη υγρασία, δεν ανέβηκα ποτέ σε κανένα. Ντρεπόμουν.
Υπάρχουν φυσικά πάρα πολλές φτωχές χώρες στον κόσμο με ανάλογα φαινόμενα. Μόνο που στην Κούβα το πλαίσιο για να σκαρφαλώσεις και να ξεφύγεις απ’ την τάφρο που η ζωή έτυχε να σε πετάξει είναι πανύψηλο, σχεδόν απαγορευτικό και το ορίζουν άλλοι. Aυτοί που απομόνωσαν τη χώρα από τη διεθνή εμπορική σκηνή (καλά, το εμπάργκο το επέβαλαν οι
Αμερικάνοι, τι εμπόδιζε όμως το καθεστώς να συνάψει εμπορικές σχέσεις και συμφωνίες με άλλες χώρες κι όχι μόνο με τη Σοβιετική Ένωση με αποτέλεσμα όταν η τελευταία να καταπέσει η χώρα να φτάσει στα όρια της επιβίωσης τη δεκαετία του ’90;), προέβαλαν την υποτιθέμενη ιδεολογική ανωτερότητα του συστήματος έναντι της σκληρής προσπάθειας, χωρίς παρωπίδες, που απαιτεί η ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών σε όλα τα επίπεδα. Και απέτυχαν. Η χώρα έχασε το βηματισμό της και έμεινε πολύ πίσω.
Φυσικό μετά απ’ όλα αυτά είναι να επέλθει ο εκμαυλισμός των ηθών, να ανθίσει το παρεμπόριο (τα πάντα υπάρχουν αν έχεις το σκληρό τους νόμισμα, το CUC τους, με ισοτιμία δολαρίου) και άκουσον-άκουσον να δημιουργηθούν, λες και είχαν καταργηθεί, οι κοινωνικές τάξεις. Όσοι συναλλάσσονται με τουρίστες και λαμβάνουν ευρώ, δολάρια, λίρες (όχι Τουρκίας) μπορούν να αγοράζουν τα πάντα, νέμονται όλες τις υπηρεσίες μιας σύγχρονης κοινωνίας, ταξιδεύουν αν μπορέσουν να εκδώσουν βίζα. Το κράτος, απ’ την άλλη προσπαθώντας να ελέγξει την έλλειψη καταναλωτικών αγαθών, τροφίμων, προϊόντων και υλικών βλέπει τους τουρίστες σαν την ιερή αγελάδα (όλες οι τιμές για τους τουρίστες είναι σε ευρωπαϊκά μεγέθη και πολλές φορές τα ξεπερνούν-μέχρι 3 ευρώ πλήρωσα το νεράκι του μισού λίτρου, 7(!) ευρώ έκανε ένα κουτάκι Τικ-Τακ, οι καραμελίτσες με μέντα, στο αεροδρόμιο). Η επίσημη πολιτεία κάνει τα στραβά μάτια και «σκορπίζει» το πολύτιμο συνάλλαγμα με μέτρο στην κοινωνία γιατί εξαρτάται από αυτό. Πρακτικά, σήμερα η Κούβα ζει κυρίως από τον τουρισμό της.
Η πορνεία είναι ορατή παντού, άλλοτε συγκαλυμμένη, άλλοτε χωρίς προσχήματα. Δήθεν δασκάλες χορού, δήθεν δάσκαλοι ισπανικών «εξυπηρετούν» πρόθυμα με το αζημίωτο τον ώριμο κύριο με το «λακόστ» και τη μεστή Νορβηγίδα, αντίστοιχα. Λίγο παράμερα η αστυνομία, πανταχού παρούσα, ελέγχει την παράνομη σχέση για τα μάτια του κόσμου, στα σοκάκια γίνονται τα πάντα. Σημειωτέον ότι ο μισθός του αστυνομικού είναι εφταπλάσιος του μέσου όρου, αλλά αυτό δεν αποτελεί έκπληξη. Πάντα η εξουσία ήταν γαλαντόμος στους εκάστοτε φρουρούς της, ακόμη κι αν αυτοί είναι της επανάστασης! Οι δικοί μας, όμως, σοφοί που ακόμη λένε Λένινγκραντ την Αγία Πετρούπολη δεν αποδέχονται την ύπαρξη της πορνείας στα σοσιαλιστικά καθεστώτα. Κι όσο σκέφτομαι ότι η επανάσταση θα έδινε απάντηση στα καζίνο και στου οίκους ανοχής του Μπατίστα, του ανατραπέντα από τον Κάστρο δικτάτορα, γελώ πικρά. Μια σημείωση ακόμη: Οι δρόμοι της Αβάνας έχουν διπλές ονομασίες. Τις παλιές και αυτές που τους έδωσε ο σοσιαλισμός. Οι κάτοικοι χρησιμοποιούν τις παλιές! (τούτο σημαίνει ότι αν επιμένεις να αλλάξεις την ιστορία με το έτσι θέλω μάλλον σαν τρελός μεσσιανιστής μπορείς να χαρακτηριστείς – κι απ’ ότι ξέρω, οι Εβραίοι λένε ότι ο Μεσσίας δεν ήρθε ακόμη).
Η ψυχολογία χωρίς την εφαρμογή της γίνεται δώρο-άδωρο. Γιατί να ασχοληθείς, αφού δεν θα βοηθήσει; Θα σπούδαζες και θα ασκούσες ιατρική που δεν θα θεράπευε; Η πολιτική χωρίς την αντίστοιχη πράξη της είναι γράμμα κενό, γιατί δεν βελτιώνει την κατάσταση της ζωής (αυτό δε θα πρέπει να έχει ως στόχο;). Γνωρίζω όμως ότι η ιδεοληψία, η καταναγκαστική, σχεδόν, εμμονή ακόμη και με μια αποτυχημένη ιδέα, η βαθιά προκατάληψη παρόλο που αποδεδειγμένα δεν επιβεβαιώνεται, δύσκολα ξεριζώνονται. Μίσιοι και Λαζαρίδηδες λίγοι!
Μίλησα με αρκετούς Κουβανούς. Οι ευχαριστημένοι μιλούν για την ασφάλεια, την έλλειψη εγκληματικότητας, τον υψηλό αλφαβητισμό κ.λ.π συγκρίνοντας τη χώρα τους όμως με τα άλλα κράτη της Λατινικής Αμερικής και τις χώρες της Μ.Ανατολής που αλληλοσφάζονται. Αυτό το μέτρο σύγκρισης έχουν, γιατί το καθεστώς ελέγχει και την επικοινωνία, και την πληροφόρηση και φυσικά τη μετακίνηση. Να δείτε όμως τι γίνεται τώρα που άνοιξε το Wi-Fi στις πλατείες! Εκατοντάδες άνθρωποι στέκονται κάτω από τα δέντρα, σαν να σχόλασε ένα πανηγύρι και αγοράζοντας την πανάκριβη κάρτα για το ιντερνετ (3 ευρώ για μια ώρα) προσπαθούν να επικοινωνήσουν με τους δικούς τους στη διασπορά, να δουν τι υπάρχει εκεί έξω, πίσω από την κλειστή πόρτα. Κι αν αρχίσει κάποιος να κοιτά από το ματάκι της εξώπορτας γρήγορα θα πιάσει και το πόμολο να ανοίξει. Δεν γίνεται αλλιώς!
Την Κούβα σήμερα τη σώζει (ακόμα) το ταμπεραμέντο των ανθρώπων της. Ζωντανοί, καθαροί, κεφάτοι, φωνακλάδες, τρελοί λάτρεις της μουσικής και του χορού εφευρίσκουν τρόπους μοναδικούς να αντιμετωπίσουν τα πάμπολλα προβλήματα της καθημερινότητάς τους. Ανεβαίνουν και παστώνονται στα φορτηγά που εκτελούν χρέη λεωφορείου και το μυαλό μου πηγαίνει στην Ευρωπαϊκή Οδηγία για την αξιοπρεπή μεταφορά των ....ζώων (!), σκαρφίζονται τις πιο τρελές πατέντες για την επισκευή των πανάρχαιων αμερικανικών αυτοκινήτων που μοιάζουν να δραπέτευσαν από μουσείο της αυτοκίνησης. Επιστρατεύουν τρελές αυτοσχέδιες κατασκευές για τη μετακίνηση τους, κάνουν ωτοστόπ και σκαρφαλώνουν σε καρότσες (τόσο κόσμο κάτω από γέφυρες, δέντρα και δίπλα στον δρόμο να περπατάνε στο λιοπύρι είχα να δω από το πρώτο μου ταξίδι με μοτοσικλέτα στην Αλβανία, το 1994). «Αποθεώνουν» τη χειρονακτική εργασία, κόβουν το χορτάρι στα πρανή των οδών με μανσέτες, στρώνουν τις πλάκες στα σπίτια με καρότσι και κάσα, εξαντλούν την εργατικότητά τους ως δημόσιοι υπάλληλοι στην ελληνική εκδοχή της: 3 δουλεύουν, 10 κοιτάνε, ένας μπαίνει στο κατάστημα, 4 αποστρέφουν το βλέμμα κι άλλοι δύο αδιαφορούν παντελώς. Σοφά αυτοσαρκάζονται λέγοντας ότι προσποιούνται ότι δουλεύουν κι ο Φιντέλ προσποιείται ότι τους πληρώνει! Τα ψυγεία κρεάτων φυσικά και δεν έχουν αυτό που δηλώνει ο τίτλος τους, τα ράφια είναι άδεια και όπου υπάρχει προϊόν απουσιάζει παντελώς η ποικιλία (γελάω στο θέαμα του κ. Κατρούγκαλου με το μαντιλάκι στο πέτο και το σινιέ κουστούμι, που δηλώνοντας ο ίδιος κομμουνιστής αδυνατεί να βρει στον Βασιλόπουλο φινόκιο για το ριζότο θαλασσινών και θυμώνει)!
Η Κούβα είναι υπέροχη για τα τοπία της και τους ανθρώπους της, όνειρο για τους αμετανόητους που έχουν ακόμη το σφυροδρέπανο στο πέτο, εφιάλτης για όσους ορκίζονται στις ατομικές ελευθερίες, στον πλουραλισμό ιδεών, στην πολυφωνία, στην εναλλαγή εξουσίας. Η Κούβα είναι μοντέλο για τον παρωχημένο ιδεαλιστή ενός μοντέλου που δυστυχώς (αλήθεια το λέω το «δυστυχώς») αποδείχτηκε αποτυχημένο, φυλακή για εκατομμύρια ανθρώπους και που κατέπεσε σε μια νύχτα για τον ιστορικό χρόνο, το 1989, και μπορντέλο (με το συμπάθιο) για τον εύπορο δυτικό που του πέφτει μακριά η Ταϊλάνδη. Τι κρίμα.
Πολλοί, θα πουν παρόλα αυτά ότι η Κούβα είναι γραφική, ειδυλλιακή. Ας μη ξεχνάμε όμως ότι η γραφικότητα, το ειδυλλιακό του περιβάλλοντος και η γλαφυρότητα στην περιγραφή μιας σκηνής αφορούν πάντα στον παρατηρητή κι όχι στο άτομο που βιώνει μια κατάσταση. Δεν υπάρχει τίποτα ειδυλλιακό και γραφικό για τον εργάτη που σκάβει με τη σκεπαρνιά για να βάλει μια πινακίδα στη άκρη του δρόμου, για τον αγρότη που οργώνει με ένα ζευγάρι βόδια και βαρύ ξύλινο αλέτρι το ηλιοβασίλεμα. Ο παρατηρητής θα επιστρέψει στο κλιματιζόμενο δωμάτιο και θα αφήσει τη βαριά φωτογραφική μηχανή στο τραπέζι, το άτομο που ζει την κατάσταση, θα συνεχίσει απλώς να τη ζει!
Αυτά για την Κούβα από την εφημερίδα. Τα υπόλοιπα θα τα συζητήσω με τους φίλους μου καπνίζοντας τα Κοχίμπα που έφερα, πίνοντας Havana Club 7 ετών, που ο Κουβανός θέλει ένα μηνιάτικο να το αγοράσει, τρώγοντας σούσι, δίπλα στην πισίνα και τραγουδώντας τα παλιά αντάρτικα όταν έρθουμε στο κέφι (για να παραφράσω ένα, ακόμη και σήμερα, επίκαιρο σκετσάκι του Χάρυ Κλυν της δεκαετίας του ’80).
* Τίτλος βιβλίου του Τάκη Λαζαρίδη (ιστορικό στέλεχος του ΚΚΕ). Αυτός μαζί με τον Χρόνη Μίσιο (στο «Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς» και το «Χαμογέλα, ρε τι σου ζητάνε») μίλησαν με σοφία για το κεντρικό θέμα του άρθρου, πολύ καλύτερα από μένα κι από μια βιωματική ματιά, που καθηλώνει!
** Για περισσότερες φωτογραφίες στο fb: “Dimitris Papachatzopoulos”
Του Δημήτρη Παπαχατζόπουλου
