Συνέντευξη στον Αποστόλη Ζώη
«Ανακαλύψαμε ότι ο Μηχανισμός προβλέπει τις εκλείψεις (το ανέμενα), τελείως αναπάντεχα διαπιστώσαμε ότι η κίνηση της Σελήνης ακολουθεί με καλή προσέγγιση τον δεύτερο νόμο του Κέπλερ, δηλαδή πηγαίνει ταχύτερα όταν είναι στο περίγειο (κοντά στη Γη) και βαθμιαία επιβραδύνεται μέχρι το απόγειο, το μακρύτερο σημείο από την Γη, στην διάρκεια της μηνιαίας περιφοράς της γύρω από τον πλανήτη μας. Βρήκαμε μεγάλο τμήμα του εγχειριδίου χρήσης μέσα στον Μηχανισμό όπου είναι κλεισμένο 21 αιώνες μέσα στη σκουριά». Αυτά τονίζει σήμερα στην «Ελευθερία της Δευτέρας» ο Ξενοφών Διον. Μουσάς, καθηγητής Φυσικής Διαστήματος, Τομέας Αστροφυσικής, Αστρονομίας και Μηχανικής Τμήμα Φυσικής Σχολή Θετικών Επιστημών Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων, καθώς ο ίδιος ανήκει στην ομάδα μελέτης του Μηχανισμού.
Η συνέντευξη
* Εκτιμάτε ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, είναι ο αρχαιότερος, πολυσύνθετος αστρονομικός φορητός υπολογιστής, με τον οποίον προσδιορίζονταν οι θέσεις του Ήλιου, της Σελήνης και, πιθανότατα, των πέντε γνωστών κατά την αρχαιότητα πλανητών;
- O Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι το αρχαιότερο επιστημονικό όργανο, ο αρχαιότερος υπολογιστής, το αρχαιότερο πλανητάριο και μηχανικός Κόσμος που έχουμε στα χέρια μας σε οποιοδήποτε μουσείο. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ο αρχαιότερος υπολογιστής και μηχανικό σύμπαν, επιτομή της ελληνικής φιλοσοφίας, διότι για να φτιάξεις ένα τέτοιο μηχανικό σύμπαν πρέπει να έχεις ενστερνισθεί τη φιλοσοφία των Πυθαγορείων και των Ιώνων φιλοσόφων και να την έχεις βάλει σε πράξη. Πρέπει να έχεις αποδεχθεί ότι η Φύση περιγράφεται σωστά μόνο με τα μαθηματικά που εκφράζουν σωστά τους νόμους της φυσικής που διέπουν τα φυσικά φαινόμενα, όπως οι κινήσεις του Ήλιου και της Σελήνης, των πλανητών και των εκλείψεων.
Γνωρίζουμε ότι ο Αρχιμήδης είχε φτιάξει δυο παρόμοια μηχανήματα, αυτόματες μηχανικές ουράνιες σφαίρες, σφαίρες τις λέγανε, που αναπαριστούσαν ρεαλιστικά τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων.
* Πώς ονομαζόταν κατά την αρχαιότητα;
- O Μηχανισμός των Αντικυθήρων ονομαζόταν κατά την αρχαιότητα, Σφαίρα (μηχανική ουράνια σφαίρα) και λίγο αργότερα Πίναξ (πίνακας, δηλαδή) ή Πινακίδιον, δηλαδή tablet, όπως διαβάζουμε στα αρχαία βιβλία, όπως η μυθιστορηματική ιστορία του Μεγαλέξανδρου, ή τα τεχνικά βιβλία του Ήρωνα, του Πρόκλου και άλλων. Πιθανώς ονομαζόταν Πίναξ διότι είχε και πίνακες ή εφημερίδες όπως λέγονται από την αρχαιότητα από τους αστρονόμους. Οι αστρονομικές εφημερίδες χρειάζονταν στον χρήστη του μηχανήματος ώστε να βρίσκει διάφορα δεδομένα, όπως το πλάτος και ίσως το γεωγραφικό μήκος.
* Χρησιμοποιούνταν και για άλλους σκοπούς;
- Πίνακες ή πινακίδια, που όπως είπαμε ονομάζονταν τέτοια μηχανήματα κατά την αρχαιότητα, ήταν αστρονομικά ρολόγια και πλανητάρια, δηλαδή εκτός από ρολόγια ήταν και μηχανικά σύμπαντα, που έδειχναν συνεχώς την κίνηση του Ηλίου, τη θέση της Σελήνης και των πλανητών σε σχέση με τα άστρα, ή ακόμη και τις φάσεις της Σελήνης και της εκλείψεις, ηλιακές και σεληνιακές, όπως ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων. Από τη βιβλιογραφία, από αρχαία βιβλία που δίνουν λεπτομερείς περιγραφές, φαίνεται ότι τέτοια μηχανήματα χρησιμοποιούσαν οι άρχοντες, οι βασιλείς για να εντυπωσιάζουν τους φίλους τους και ασφαλώς και τους εχθρούς.
Ασφαλώς τέτοια μηχανήματα χρησιμοποιούνταν από τους αστρονόμους και φιλοσόφους γενικότερα στα πανεπιστήμια της εποχής, στις φιλοσοφικές σχολές, όπως ονομάζονταν. Τέτοια μηχανήματα ήταν πολύ χρήσιμα για στρατιωτικούς, για ταξιδευτές, πλοίαρχους κ.λπ. διότι μπορούσαν να χρησιμοποιούνται και για τον προσδιορισμό του γεωγραφικού πλάτους, που είναι εύκολο να υπολογιστεί, και του γεωγραφικού μήκους ενός τόπου. Συνεπώς ήταν χρήσιμα και για την πλοήγηση και για τη χαρτογραφία.
Για τους στρατηγούς ήταν πολύ σημαντικό να ξέρουν πότε γίνεται μια έκλειψη διότι οι στρατιώτες ήταν δεισιδαίμονες και δεν πολεμούσαν αν γινόταν μια έκλειψη. Οι Αθηναίοι πιθανότατα έχασαν το Πελοποννησιακό Πόλεμο διότι φοβήθηκαν μια έκλειψη και δεν πολέμησαν. Αντιθέτως οι Πελοποννήσιοι, πείσθηκαν από ένα Συρακούσιο αστρονόμο ότι η έκλειψη είναι ένα φυσικό φαινόμενο πολέμησαν και νίκησαν. Η έκβαση του πολέμου, συνεπώς κρίθηκε σε μεγάλο βαθμό από την τυχαία έκλειψη και τη δεισιδαιμονία.
* Πότε ανάγεται η κατασκευή του;
- O Μηχανισμός των Αντικυθήρων βρέθηκε σε ένα ναυάγιο που με βάση τα νομίσματα που βρέθηκαν, αλλά και τα αγγεία και τα αγάλματα και του άλλους θησαυρούς, εκτιμάται από τους ειδικούς με βάση τη μορφή των γραμμάτων του εγχειριδίου χρήσης, (κ. Χαρ. Κριτζά) ότι πιθανότατα φτιάχθηκε πιθανότατα μεταξύ του 150 με 100 π.Χ.
* Μπορείτε να αναφερθείτε στο ιστορικό της ανακάλυψης;
- O Μηχανισμός των Αντικυθήρων βρέθηκε τυχαία το 1901 στον βυθό των Αντικυθήρων σε ένα αρχαίο ναυάγιο, σε βάθος γύρω στα 45 με 60 μέτρα.
Τη Μεγάλη Τρίτη του Πάσχα του 1900 δυο πλοιάρια σπογγαλιέων η Ευτέρπη και η Καλλιόπη από τη Σύμη (τότε Τουρκοκρατούμενη) τα οποία πήγαιναν στην Αφρική για να μαζέψουν σφουγγάρια, όπως έκαναν μέχρι πρόσφατα, αναγκάζονται λόγω θαλασσοταραχής που έκανε ο καλός θεός της Ελλάδας ο Ποσειδών, να σταματήσουν στο φιλόξενο λιμάνι του Ποταμού, στη θέση Πινακάκια και ο καλύτερος δύτης Ηλίας Λυκοπάντης ή Σταδιάτης ανασύρει από τον βυθό το χέρι ενός χάλκινου αγάλματος του λεγόμενου Φιλόσοφου των Αντικυθήρων. Βουτάει και ο επίσης έμπειρος δύτης καπετάνιος Δημήτρης Κοντός ή Τράμπας και διαπιστώνουν ότι υπάρχει ένα τεράστιο ναυάγιο, που αποδείχθηκε ότι ήταν στην πραγματικότητα ένα ολόκληρο τεράστιο μουσείο, ένα από τις χιλιάδες πλοία με λάφυρα, που όλοι οι κατακτητές από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα κατακλέβουν τις χώρες που κατακτούν.
Οι Συμιακοί φυλάξανε το χέρι του φιλόσοφου και μόλις έφτιαξε ο καιρός πήγανε στην Τυνησία μιας και ήταν όπως πάντα καταχρεωμένοι, για να αφήσουν χρήματα στις οικογένειες για ένα εξάμηνο που θα λείπανε για τα σφουγγάρια στην Αφρική.
Όταν οι Συμιακοί δύτες με τον καπετάνιο Δημήτριο Κοντό και όλο το τσούρμο, επέστρεψαν στο τουρκοκρατούμενο νησί τους τον Σεπτέμβρη του 1900 συναποφασίζουν με τους προύχοντες της Σύμης και τον συμπατριώτη του καθηγητή της Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αντώνη Οικονόμου να πάνε στο Υπουργείο Παιδείας και να προσφερθούν να βγάλουν τις αρχαιότητες και να τις δώσουν στο ελληνικό κράτος, όπως και έκαναν με βαρύ κόστος, μιας και ένας από τους δύτες πέθανε στη διάρκεια αυτής της πρώτης και σημαντικότερης ενάλιας αρχαιολογικής έρευνας και δυο άλλοι δύτες παρέλυσαν από την νόσο των δυτών στην τεράστια προσπάθειά τους να βγάλουν τα αρχαία από μεγάλο βάθος (μέχρι 65 μέτρα) όπου μπορούσαν να εργασθούν μέχρι 5 λεπτά της ώρας.
Οι δύτες βρήκαν εκατό περίπου μαρμάρινα, αν και σκοροφαγωμένα αγάλματα, πολλά από πανάκριβο παριανό μάρμαρο (σε κάποιες εποχές ήταν ακριβότερο από χρυσό), μερικά περίτεχνα ανάκλιντρα, 36 αργυρά τετράδραχμα μεγάλης αξίας κιστοφορικά, του τέλους του 2ου ή των αρχών 1ου αι. π.Χ. από σε Πέργαμο και Έφεσο, 40 χάλκινα κέρματα 3ου μέχρι 1ου π.Χ. από πόλεις της Σικελίας, Συρακουσών, και Μικράς Ασίας. Ένα από αυτά πρωτοφτιάχτηκε το 76 π.Χ., περιορίζουν το έτος του ναυαγίου πιθανώς λίγο μετά από αυτό το έτος.
Ο λεγόμενος Έφηβος των Αντικυθήρων που κοσμεί το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο είναι ένα από τα πιο περίτεχνα χάλκινα αγάλματα στον κόσμο ύψους 1,94 με πολύ εντυπωσιακά μάτια που ίσως παριστάνει τον Περσέα που κρατάει το κεφάλι μέδουσας ή όπως υποστηρίζεται τον Πάρη με το μήλο που χρονολογείται γύρω στο 340 π.Χ. και είναι ένα από τα μεγαλύτερα καλλιτεχνήματα του Εθνικού Μουσείου.
Το ναυάγιο βρέθηκαν και πολλά περίτεχνα υάλινα αγγεία που αποτελούν την καλύτερη συλλογή υάλινων της αρχαιότητας.
Όλα τα ευρήματα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα, με εξαίρεση δυο θαυμάσια μικρά αγάλματα ενός πύκτη (πυγμάχου) και ενός νεανία που βρίσκονται στο Μουσείο της Ολυμπίας.
Ανάμεσα στα άλλα ο έμπειρος δύτης Ηλίας αναγνώρισε στο μισοσκόταδο του βάθους των 45 μέτρων ένα αντικείμενο καλυμμένο από φύκια, κοχύλια και κοράλλια που έμεινε στο Μουσείο για αρκετό καιρό. Τον Μάιο του 1902 ο μαθηματικός Σπυρίδων Στάης σημαντικός πολιτικός, πρώην υπουργός Παιδείας επισκέπτεται το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και διαπιστώνει ότι από ένα σκουριασμένο χάλκινο αντικείμενο εξέχουν κάποια γρανάζια και αρχίζει να διαβάζει μια επιγραφή γραμμένη στα Ελληνικά. Από τότε ο λεγόμενος μηχανισμός των Αντικυθήρων ή αστρολάβος των Αντικυθήρων αρχίζει να μελετάται από επιστήμονες, αρχικά από τρεις αξιωματικούς του πολεμικού ναυτικού και καθηγητές στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων διαδοχικά τους Περικλή Ρεδιάδη (1903-7), Κωνσταντίνο Ράδο (1910) και Ιωάννη Θεοφανίδη, τρισέγγονο του Θεοδ. Κολοκοτρώνη (1930), ο οποίος κατασκευάζει και ένα λειτουργικό ομοίωμα. Ακολουθεί ο Αγγλικής καταγωγής Derek de Sola Price, καθηγητής στις ΗΠΑ, ο οποίος αφού μελετά τον πλήρη φάκελο με τις έρευνες του Θεοφανίδη, με την συνδρομή του πυρηνικού φυσικού Χαράλαμπου Καράκαλου από το Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών Δημόκριτος, ο οποίος κατασκευάζει συσκευή ραδιογραφίας, και λαμβάνει τρισδιάστατες ακτινογραφίες με ακτίνες γ, ακτίνες που έχουν μεγαλύτερη ενέργεια από τις ακτίνες Χ και είναι πιο διεισδυτικές και καταγράφουν για πρώτη φορά το εσωτερικό του Μηχανισμού. Με τη βοήθεια της Αιμιλίας, συζύγου του Καράκαλου μετράνε τα δοντάκια σε κάθε γρανάζι, σχεδιάζουν και φτιάχνουν ένα λειτουργικό μοντέλο του Μηχανισμού.
Πιο πρόσφατα ο Άγγλος φυσικός και συντηρητής των μηχανικών εκθεμάτων του σημαντικότατου Μουσείου των Επιστημών της Βρετανίας, κ. Michael Write με τον Αυστραλό καθηγητή Πληροφορικής Allan Bromley και την κ. Μάγκου του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου έκαναν αξονικές τομογραφίες με απλό μηχάνημα που κατασκεύασε ο M. Wright ο οποίος αξιοποίησε τις μετρήσεις αυτές και ανέδειξε χαρακτηριστικά του Μηχανισμού.
* Μπορείτε να αναφερθείτε στα αποτελέσματα της διεθνούς ομάδας, στην οποία είστε μέλος, και η οποία συγκροτήθηκε πρόσφατα για την εξ υπαρχής μελέτη του Μηχανισμού;
- Από το 2005 η ομάδα μελέτης του Μηχανισμού των Αντικυθήρων αποτελούμενη αρχικά από τον καθηγητή αστρονόμο κ. Ιωάννη Σειραδάκη του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου, από τον καθηγητή αστρονόμο κ. Mike Edmunds, του Πανεπιστημίου της Ουαλίας στο Κάρντιφ, τον συνεγράτη του Δρα Tony Freeth και εμένα από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, που πλαισιωθήκαμε από την Χημικό του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου δρ. Ελένη Μάγκου, την μουσειολόγο κ. Μαίρη Ζαφειροπούλου, τον συνεργάτη μου και παλαιό φοιτητή μου κ. Γιάννη Μπισάκη και λίγο αργότερα από τον δρ. -Αγαμέμνονα Τσελίκα.
Χρησιμοποιήσαμε τρισδιάστατη φωτογράφηση που αναδεικνύει την επιφάνεια του Μηχανισμού, που βγάζει τη σκουριά με τα μαθηματικά, όπως λέω στις ομιλίες μου και κυρίως άριστη λεπτομερέστατη αξονική τομογραφία που καταγράφει με λεπτομέρεια κάθε χαρακτηριστικό στο εσωτερικό του Μηχανισμού.
O αξονικός τομογράφος με το όνομα BladeRunner, σχεδιάστηκε ειδικά για τη μελέτη μας από την εταιρία X tek systems, που τώρα είναι μέρος της Nikon Metrologies, ώστε να διαπερνά μέχρι 13 εκατοστά χαλκού και να έχει ανάλυση 1/50 του χιλιοστομέτρου, πολύ μεγαλύτερη δισειδυτικότητα και ανάλυση από κάθε άλλο σύστημα στον κόσμο και με κατάλληλα μαθηματικά και φυσική, που κανείς άλλος δεν έχει ακόμη. Λάβαμε έτσι τις καλύτερες δυνατές μετρήσεις και αναδείξαμε πολλά από τα χαρακτηριστικά του μηχανισμού.
Ανακαλύψαμε ότι ο Μηχανισμός προβλέπει τις εκλείψεις (το ανέμενα), τελείως αναπάντεχα διαπιστώσαμε ότι η κίνηση της Σελήνης ακολουθεί με καλή προσέγγιση τον δεύτερο νόμο του Κέπλερ, δηλαδή πηγαίνει ταχύτερα όταν είναι στο περίγειο (κοντά στην Γη) και βαθμιαία επιβραδύνεται μέχρι το απόγειο, το μακρύτερο σημείο από την Γη, στη διάρκεια της μηνιαίας περιφοράς της γύρω από τον πλανήτη μας.
Βρήκαμε μεγάλο τμήμα του εγχειριδίου χρήσης μέσα στον Μηχανισμό όπου είναι κλεισμένο 21 αιώνες μέσα στη σκουριά.
* Πώς κοινωνείτε τα αποτελέσματα των ερευνών σας στο ευρύ κοινό;
- Φυσικά κάνουμε δημοσιεύσεις για το ευρύ κοινό, έχω γράψει και ένα βιβλίο για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων και τώρα έχω έτοιμη την τρίτη έκδοση, κάνω ομιλίες σε σχολεία, πανεπιστήμια, μουσεία, και κυρίως κάνω εκθέσεις για το ευρύ κοινό. Έχω κάνει εκθέσεις σε πολλά πανεπιστήμια του εξωτερικού, στην NASA, UNESCO και αρκετά Μουσεία. Η έκθεση είναι διαθέσιμη σε πολλές γλώσσες, Ελληνικά, Γερμανικά, Αγγλικά, Γαλλικά, Αραβικά, Ιταλικά, Πορτογαλικά, Πολωνικά, Σουηδικά και είναι διαθέσιμη σε φορείς που επιθυμούν να την διοργανώσουν στην Γερμανία.
Βιογραφικό
Ο Ξενοφών Διονυσίου Μουσάς, αστρονόμος, καθηγητής Φυσικής Διαστήματος, τέως διευθυντής του Εργαστηρίου Αστροφυσικής, τέως διευθυντής του Αστεροσκοπείου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Εργάστηκε επί πολλά έτη στο Imperial College (Πανεπιστήμιο Λονδίνου) ως senior visiting research fellow. Συμμετέχει σε διαστημικά πειράματα της NASA, Μελετάει τον αρχαιότερο υπολογιστή, τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Διδάσκει αστρονομία, αστροφυσική και διαστημική στο Πανεπιστήμιο. Επέβλεψε 23 διδακτορικές διατριβές, πολλές διατριβές μεταπτυχιακών και 250 πτυχιακές εργασίες. Έχει δημοσιεύσει δεκάδες επιστημονικά άρθρα σε διεθνή περιοδικά και βιβλίο Διαστημικής (Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο), πάρα πολλά λήμματα στην Εγκυκλοπαίδεια Εκδοτικής Αθηνών.
Βιβλία: 1) Διαστημική Φυσικη, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα,2003, 2) Μηχανισμός Αντικυθήρων, Ένωση Ελλήνων Φυσικών, Αθήνα, 2011 και δύτερη έκδοση2012. Έχει λάβει τιμητική διάκριση από την Αμερικανική Ένωση Γεωφυσικών (2001) και Βραβείο της NASA (2009) για συμμετοχή στην διαστημική αποστολή Οδυσσέας.
Εκθέσεις ανά τον Κόσμο: NASA (Kennedy Space Center, Canaveral), Νέα Υόρκη, UNESCO (Παρίσι), Αίγυπτο, Αλγερία, Ιταλία, Πολωνία, Σλοβακία, Πορτογαλία, Σουηδία, Γερμανία, Ιταλία, Σλοβακία, Σλοβενία, πολλές στην Βρετανία και πάρα πολλές στην Ελλάδα.
