Αποτέλεσμα αυτού του «πάθους» του η στήλη «Η ιστορία μιας λέξης» που φιλοξενείται κάθε Κυριακή στις σελίδες της «Ε». Ο ίδιος εξηγεί τι τον ώθησε να ασχοληθεί με τη μαγεία της ελληνικής γλώσσας, αλλά και το πώς αυτή επηρεάζεται από τις τάσεις της νέας εποχής.
* Τα τελευταία χρόνια κ. Καρυώτη επιμελείστε τη στήλη «Η ιστορία μιας λέξης» στην «Ε» και υπογράφετε ως «λεξιλάγνος». Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τα μυστικά της ελληνικής γλώσσας;
- Το ενδιαφέρον για τις γλώσσες γενικά αλλά και για την ελληνική, ιδιαίτερα και τις λέξεις ήταν το έναυσμα. Άλλωστε, η γλώσσα είναι ένα πολύ ισχυρό κομμάτι της πολιτιστικής μας παράδοσης. Πολλοί έχουν την τάση να αναζητούν την προέλευση των λέξεων, την αρχική τους σημασία. Οι περισσότεροι άνθρωποι ετυμολογούν, υποθέτουν, διερωτώνται εμπειρικά για το «έτυμον». Η λέξη «έτυμος» σημαίνει αληθής. Η λέξη «αλήθεια» με τη σειρά της προέρχεται από στερητικό «α» και τη «λήθη», δηλαδή τη λησμονιά. Αυτή η περιπέτεια της αναζήτησης της αλήθειας των λέξεων, από τον 19ο αιώνα δημιούργησε την επιστήμη της Ιστορικοσυγκριτικής Γλωσσολογίας. Η αναζήτηση της αλήθειας των λέξεων, λοιπόν, μ’ αυτή την έννοια είναι ενδιαφέρουσα πιο πολύ στην ελληνική, λόγω και της ζωντάνιας που έχει η γλώσσα μας. «Και οι λέξεις φλέβες είναι. Μέσα τους το αίμα κυλάει» όπως λέει και ο Ρίτσος. Οφείλω όμως εδώ να πω ότι σημαντική ώθηση μου έδωσε, αφού του παρέθεσα την ιδέα, ο αείμνηστος καθηγητής Γλωσσολογίας του ΑΠΘ Χρήστος Τσολάκης, τον οποία είχα την τιμή και την τύχη να γνωρίζω προσωπικά.
* Από πού και με ποιο κριτήριο αλιεύετε τις λέξεις;
- Από τον «αγρό των λέξεων», όπως έλεγε και ο ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος. Είναι γεμάτος ο «αγρός» της ελληνικής γλώσσας. Δεν χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια. Κυρίως από την αρχαία ελληνική, από ξένες λέξεις που αφομοιώθηκαν, όπως ο «σατράπης», ή που δεν αφομοιώθηκαν όπως το «ασανσέρ», από τη λόγια παράδοσή μας π.χ. το «συμβόλαιο» και φυσικά από την επικαιρότητα π.χ. η «τρόικα».
* Η έρευνα στην Ιστορικοσυγκριτική Γλωσσολογία είναι συνήθως έργο επιστημόνων, σε ακαδημαϊκά έντυπα. Πιστεύετε ότι είναι ένα αντικείμενο που μπορεί να κατανοήσει το ευρύ κοινό;
- Ο αείμνηστος Τσολάκης έδινε διαλέξεις παντού, ακόμη και σε χωριά και σε μικρές πόλεις, για δύσκολα γλωσσικά θέματα, με τρόπο τέτοιο ώστε να τα καταλαβαίνουν οι πολλοί. «Η γνώση» έλεγε «δεν πρέπει να έχει στεγανά, πρέπει να κυκλοφορεί». Να σημειώσω εδώ ότι συχνά κατέφευγα στον Τσολάκη για ετυμολογικά αμφιλεγόμενες λέξεις ή λέξεις με άγνωστη προέλευση, γιατί υπάρχουν και τέτοιες και είναι αρκετές.
* Η ετυμολογία αποκαλύπτει πάντοτε τη σημασία μιας λέξης;
- Και ναι και όχι. Σε πολλές περιπτώσεις αν διακρίνουμε τη ρίζα ή τα συνθετικά μιας λέξης μπορούμε να μάθουμε τη σημασία της. Η λέξη «νοσοκομείο», φερ’ ειπείν, ετυμολογείται από το «νόσος» και το «κομώ» που σημαίνει «φροντίζω». Η λέξη «πονηρός» όμως προέρχεται από τη λέξη «πόνος». Σε αυτή την περίπτωση, η ετυμολογία δεν μας βοηθά στην ερμηνεία της καθώς θα καταλήγαμε στο συμπέρασμα ότι ο «πονηρός» είναι κάποιος που πονάει, κι αυτό δεν ισχύει.
* Ποια κατηγορία λέξεων έχει κατά την άποψή σας μεγαλύτερο ενδιαφέρον;
- Όλες οι κατηγορίες έχουν τη γοητεία τους. Μια ενδιαφέρουσα κατηγορία είναι τα αντιδάνεια. Οι «ταξιδιάρικες» λέξεις όπως τις ονομάζουν. Αυτές που ξεκινάνε από μια συγκεκριμένη γλώσσα και καταλήγουν πίσω στην ίδια απ’ όπου ξεκίνησαν. Οι λέξεις «αλέ ρετούρ», ας πούμε. Αν και κάποιες απ’ αυτές μοιάζουν με ξένες που υιοθέτησε η γλώσσα μας. Μια τέτοια είναι το «τσιρότο», που ήρθε από το ιταλικό “cerotto”. Όμως το “cerotto” προέρχεται από το λατινικό “cerotum”, το οποίο μπήκε στη Λατινική από το αρχαίο ελληνικό «κηρωτή», που χρησιμοποιούσε ο Ιπποκράτης. Τι ήταν η «κηρωτή»; Ένα κομμάτι ύφασμα αλειμμένο με λιωμένο κερί μέλισσας που κάλυπτε τις πληγές για να επουλωθούν. Ότι κάνει και το τσιρότο. Να λοιπόν ένα λεξικό ταξίδι. Και η γλώσσα μας βρίθει τέτοιων.
* Ιστορικά ποια είναι η βάση της γλώσσας μας όπως τη γνωρίζουμε σήμερα;
- Σύμφωνα με τον σπουδαίο γλωσσολόγο Ι.Ν. Χατζιδάκη, η ελληνική γλώσσα έχει μια συνεχή εξέλιξη μέσα στον χρόνο και χωρίζεται σε τρεις περιόδους. Την ελληνιστική κοινή, τη μεσαιωνική και τη νέα ελληνική. Είναι γνωστό ότι βάση της ελληνικής όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, είναι η ελληνιστική κοινή, δηλαδή η γλώσσα που διαμορφώθηκε περίπου τον 4ο προς 5ο αιώνα μ.Χ., και αντιστοιχεί στην εποχή των διαδόχων του Μ Αλεξάνδρου. Οι λέξεις και η μορφή που δημιουργήθηκαν σε αυτή την περίοδο θεωρούνται βάση της σημερινής ελληνικής γλώσσας.
* Στον δημόσιο λόγο και όχι μόνο, ανάμεσα στους ειδικούς περί τη γλώσσα υπάρχει ένας ισχυρισμός ότι η γλώσσα μας παρακμάζει, ότι εξαφανίζεται και ότι οι νέοι δεν μιλούν σωστά ελληνικά. Ως εκπαιδευτικός το συμμερίζεστε;
- Η γλώσσα δεν εξαφανίζεται. Μόνο όταν δεν μιλιέται εξαφανίζεται. Τα ίδια διατεινόταν και οι καθαρευουσιάνοι εδώ και έναν περίπου αιώνα. Όλες οι γλώσσες εξελίσσονται, είναι κάτι το ζωντανό, όπως λέει ο Μ. Σετάτος. Πριν το 1907 ο Μ. Τριανταφυλλίδης στο βιβλίο του «Ξενηλασία και ισοτέλεια» έγραφε «κάθε γλώσσα μεταβάλλεται συγχρόνως και αδιαλείπτως σε όλα της τα στοιχεία. Ο μύθος της παρακμής απορρέει από την πεπλανημένη αντίληψη του τι ακριβώς είναι η γλώσσα και τι ζωντανός λόγος». Στηρίζεται στην πεποίθηση ότι για να ζει μια λέξη αρκεί να γράφεται και ας μη μιλιέται. Επομένως είναι αντιεπιστημονικό ότι μια γλώσσα διατηρεί καλή ποιότητα όταν δεν εξελίσσεται, δεν αλλάζει. Όσο για τον ισχυρισμό, που είναι και του συρμού, ότι οι νέοι μας δεν μιλούν σωστά ελληνικά πιστεύω ότι είναι κοινωνιολογικά αποδεκτό οι νέοι να θέλουν να έχουν τον δικό τους κώδικα επικοινωνίας. Επικοινωνούν με τα δικά τους σήματα αποστασιοποιούνται από ό,τι τους βαραίνει και τους πλήττει. Εξάλλου το ίδιο κάνουν και με το ντύσιμο. Νομίζω ότι το ζήτημα είναι κοινωνιολογικό και όχι γλωσσικό. Οι κοινωνιογλωσσολόγοι υποστηρίζουν ότι οι ίδιοι οι νέοι αποβάλλουν αυτούς τους κώδικες όταν ενηλικιωθούν. Πάντως, όλες οι απόψεις αυτού του είδους μάλλον είναι ένας ψευδώνυμος πατριωτισμός. Όταν θεωρείς το γλωσσικό παρόν πολύ κατώτερο από κάποιο ευγενές παρελθόν τότε βλάπτεις την ίδια την εθνική ταυτότητα. Αν πείσουμε τις νέες γενιές, τους μαθητές στα σχολεία μας, ότι η γλώσσα μας είναι πια φτωχή, υποβαθμισμένη και άξια περιφρόνησης, ότι η κοινωνία μας είναι σαπισμένη, τι θα γινόταν άραγε το μέλλον της χώρας μας ιδιαίτερα μέσα σε μια πολύγλωσση Ευρώπη;
* Οι ξένες λέξεις που «εισρέουν» μπορούν να επηρεάσουν την ελληνική γλώσσα;
- Οι ξένες λέξεις είτε εισέρχονται αυτούσια, είτε προσαρμοσμένες δεν ρυπαίνουν τη γλώσσα μας, αντιθέτως την πλουτίζουν. Ο Μ. Τριανταφυλλίδης λέει «ακόμη και η αρχαία ελληνική είναι γεμάτη ξένες λέξεις. Ξένες είναι οι λέξεις πατάτα, τσάι, καραμέλα, πορτοφόλι. Η λαϊκή γλώσσα έχει τεράστια αφομοιωτική ικανότητα». Να φανταστείτε ότι υιοθέτησε αυτούσιες τις ξένες λέξεις τρακτέρ, ραντεβού, καλοριφέρ. Δεν είναι τυχαίο ότι όλες οι παραπάνω λέξεις αφομοιώθηκαν και χρησιμοποιούνται και από τον πιο απλό ομιλητή, επειδή δεν επηρεάζουν τη δομή, δηλαδή τη γραμματική και τη σύνταξη. Αντιθέτως, είναι σπουδαίος πλούτος αφού προσθέτουν νοηματικές αποχρώσεις, φτιάχνουν παράγωγα, σύνθετα κ.ά.
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ: Παναγιώτα Φούντα
