Αντί η ευθύνη να αφορά τις πράξεις ενός δρώντος υποκειμένου και να θεμελιώνεται στην ελευθερία της βούλησής του, για τον Λεβινάς, αυτή δεν συνιστά επιλογή του υποκειμένου. Η ευθύνη δεν είναι κάτι που εγώ επιλέγω, αλλά είναι ο άλλος που με καθιστά υπεύθυνο. Η πηγή και η προέλευση της ευθύνης μου είναι ο άλλος. Για παράδειγμα, η παρουσία του άλλου μπροστά στην πόρτα του οίκου μου ή των συνόρων της «χώρας μου» με καθιστά αυθωρεί υπεύθυνο απέναντί του. Ο άλλος μού θέτει ένα αίτημα, το οποίο δεν είναι απαραίτητο να αρθρωθεί σε λέξεις. Αυτό το αίτημα με προσδένει σε μια παθητική ευθύνη, δηλαδή μια ευθύνη την οποία δεν έχω επιλέξει. Αν θέλαμε να χρησιμοποιήσουμε την χαϊντεγκεριανή ορολογία, θα λέγαμε ότι είμαστε «ριγμένοι» ή «ερριμένοι» σε αυτήν την ευθύνη.
Όπως πολλάκις υπογραμμίζει ο Λεβινάς, «το υποκείμενο είναι όμηρος» του άλλου, δηλαδή είναι υπεύθυνος για τον άλλο, χωρίς να έχει επιλέξει κάτι τέτοιο και χωρίς να έχει απολύτως καμιά δυνατότητα απόδρασης από αυτή την ευθύνη: «Εγώ είμαι σημαίνει εφεξής δεν μπορώ να ξεφύγω από την ευθύνη»(1). Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο άλλος μου επιτρέπει να υπάρχω ως ουσιωδώς υπεύθυνος. Όπως υπογραμμίζει ο Τζέφρυ Μπέννινγκτον (Geoffrey Bennington): «Δεν υπάρχω πρώτα και κατόπιν συναντώ τον άλλο: απεναντίας ο (πάντα ενικός) άλλος με καλεί στο είναι ως ανέκαθεν ήδη υπεύθυνο για εκείνον»(2).
Η ευθύνη είναι τόσο ακραία στον Λεβινάς που αποτελεί τον ίδιο τον ορισμό της υποκειμενικότητας: το υποκείμενο υπό-κειται στον άλλο. Για τον Λεβινάς, «Το Εγώ δεν αντιλαμβάνεται απλώς αυτή την ανάγκη απόκρισης, σαν να επρόκειτο για μια υποχρέωση ή ένα καθήκον για τα οποία μπορεί να αποφασίσει», αλλά, αντίθετα, το Εγώ είναι αφ’ εαυτού, ευθύνη πέρα ως πέρα.
Η ευθύνη μου απέναντι στον άλλο, σύμφωνα με τον Λεβινάς, είναι άπειρη. Το Εγώ δεν μπορεί βολικά να απαλλαγεί από αυτή την ευθύνη. Δεν μπορεί ποτέ να πει: «έκανα όλο το καθήκον μου. Εκτός κι αν είναι υποκριτής…». Αντιθέτως, «[…] όσο πιο δίκαιος είμαι τόσο μεγαλύτερη είναι η ευθύνη μου. Ουδέποτε αποσείουμε τα χρέη μας έναντι του άλλου»(3). Είναι τέτοια η έκταση της ευθύνης, ώστε «είμαι υπεύθυνος ακόμη και για την υπευθυνότητα του άλλου». Ο Λεβινάς αναφέρει συχνά τον Αλιόσα Καραμάζωφ από τους Αδελφούς Καραμάζωφ ως παράδειγμα αυτής της άπειρης ευθύνης. Ο Αλιόσα θαρραλέα ισχυρίζεται ότι «είμαστε όλοι ένοχοι για τα πάντα και όλοι έναντι όλων, εγώ δε πιο ένοχος απ’ όλους».
Φυσικά, το γεγονός ότι η συνάντηση με τον άλλο είναι ηθική δεν σημαίνει ότι ανταποκρίνομαι πάντα σε αυτήν με έναν ηθικό τρόπο. Αν και ο Λεβινάς μιλά με όρους υποχρεώσεων και ευθυνών, η σκέψη του δεν επιδιώκει να εγκαθιδρύσει μια δεοντολογική θεωρία που θα παρείχε ακαταμάχητους λόγους για να ανταποκριθεί κάποιος στις υποχρεώσεις του (όπως, για παράδειγμα, στον Καντ, σύμφωνα με οποίο θα πρέπει να αναλογιστώ τις συνέπειες από την άρνησή μου να παρέχω βοήθεια στους άλλους). Σύμφωνα με το φαινομενολογικό του υπόβαθρο, ο Λεβινάς είναι μάλλον περιγραφικός παρά καθοδηγητικός, προσπαθώντας να απεικονίσει τη σχέση, τη συνάντηση εαυτού και άλλου σε ένα θεμελιώδες επίπεδο. Συνεπώς, σε αυτό το επίπεδο είναι εξίσου πιθανό να αποκριθώ στη μη βία του άλλου τόσο με βία όσο και με σεβασμό: «Ο δεσμός με τον άλλο συνάπτεται ως ευθύνη, αδιάφορο αν γίνεται αποδεχτή ή αν απορρίπτεται, αν ξέρουμε πώς να την επωμιστούμε, αν μπορούμε ή αν δεν μπορούμε να πράξουμε κάτι συγκεκριμένο για τον άλλον». Ως εκ τούτου, στη θεώρηση του Λεβινάς, η υποχρέωσή μου να παρέχω, για παράδειγμα, φιλοξενία στον άλλο δεν επιβάλλεται από οποιοδήποτε λογικό επιχείρημα ή φυσικό εξαναγκασμό που με αναγκάζει να σεβαστώ την ευπάθεια του άλλου.
Είναι όμως ο άλλος επίσης απείρως υπεύθυνος για το «εγώ»; Είναι η ηθική σχέση συμμετρική; Κάθε φορά που παρέχω φιλοξενία σε κάποιον ή κάποια οφείλω να προσβλέπω στην αμοιβαιότητα; Πολλές φορές παραπονιόμαστε ότι ο άλλος δεν μας προσκάλεσε ποτέ σπίτι του, ενώ εμείς τον είχαμε απλόχερα φιλοξενήσει πολλάκις. Ή κατηγορούμε το φιλοξενούμενό μας για αχαριστία. Εντούτοις, είναι δυνατόν η ηθική να εμπίπτει σε μια οικονομία δούναι και λαβείν; Μια από τις πιο σημαντικές πτυχές της ηθικής του Λεβινάς είναι η επιμονή του στη ριζικά μη συμμετρική φύση της ηθικής σχέσης: ο άλλος δεν μοιράζεται τις ευθύνες μου. Στην ερώτηση του Φιλίπ Νεμό (Philippe Nemo), «[α]λλά και ο άλλος δεν είναι εξίσου υπεύθυνος απέναντί μου;», ο Λεβινάς απαντά ως εξής: «Ίσως, αλλά αυτό είναι δική του δουλειά. Ένα από τα θεμελιώδη θέματα στο Ολότητα και άπειρο […] είναι ότι η διυποκειμενική σχέση είναι ασύμμετρη. Τούτο σημαίνει ότι είμαι υπεύθυνος για τον άλλο χωρίς να προσδοκώ αμοιβαιότητα, έστω και αν θυσιάζω τη ζωή μου για χατίρι του». Η ηθική δεν μπορεί να πηγάζει από τα δικά μου διαφέροντα. Θα ήταν λάθος για μένα να παρέχω φιλοξενία στον άλλο επειδή περιμένω κάτι σε αντάλλαγμα: η υποχρέωση και η ευθύνη μου δεν αντανακλώνται από την αμοιβαία ευθύνη του άλλου προς εμένα. Για τον Λεβινάς, η ηθική δεν είναι ηθική, εάν υφίσταται επειδή είτε δεν έχω καμία άλλη επιλογή στο συγκεκριμένο ζήτημα, είτε αναμένω να λάβω κάτι σε αντάλλαγμα.
Κομβικής σημασίας για τη λεβινασιανή ηθική ευθύνη είναι η έννοια του «προσώπου» (visage). Ο Λεβινάς χρησιμοποιεί τον συγκεκριμένο όρο προκειμένου να αναφερθεί στην «απειρότητα» του άλλου ανθρώπου. Αυτό που εννοεί με το «πρόσωπο του άλλου» δεν είναι η φυσική του εμφάνιση, η όψη του, αλλά ακριβώς το αξιοσημείωτο γεγονός ότι ο άλλος δεν συμπίπτει με αυτή. Ενώ το πρόσωπο του άλλου μας εμφανίζεται κάθε φορά που ο άλλος στρέφεται προς εμάς ή εμείς στρέφουμε το βλέμμα μας προς αυτόν, το πρόσωπο δεν εξαντλείται στα εξωτερικά αντιληπτά χαρακτηριστικά αυτής της εμφάνισης. Η ριζική ετερότητα του άλλου ανθρώπου, η απειρότητά του δεν ταυτίζεται με τη φυσική του εμφάνιση, η οποία μού καθίσταται γνωστή μέσω της αντίληψης. Ο άλλος είναι ουσιαστικά μια κίνηση αποτραβήγματος αλλά και υπερχειλίσματος, περίσσειαςˑ υπερχειλίζει κάθε εικόνα ή γνώση που μπορούμε να έχουμε γι’ αυτόν. Ο Άλλος είναι ανυπέρβλητα διαφορετικός επειδή διαφεύγει διαπαντός κάθε προσπάθειας αναπαράστασης, γνώσης ή κατανόησης.
Για τον Λεβινάς, όταν το πρόσωπο εμφανίζεται στον κόσμο μας, η πρώτη έκφρασή του είναι μια εντολή: «δεν θα σκοτώσεις»(4). Το πρόσωπο του άλλου με «διατάζει» μέσω της υπερβατικότητάς του, δηλαδή από το γεγονός και μόνο ότι με υπερβαίνει μέσω της απειρότητάς του. Βέβαια, το «ου φονεύσεις» σημαίνει μια σειρά από πράγματα: μη με αφήσεις να πεθάνω από την πείνα, να πνιγώ στα νερά του Αιγαίου, αβοήθητο να πονάω, κ.λπ. Δηλαδή, δεν σημαίνει μόνο μη με σκοτώσεις εσύ ο ίδιος με τα ίδια σου τα χέρια. Αυτή είναι στην πραγματικότητα η μόνη εντολή στην οποία ο Λεβινάς αναφέρεταιˑ την λαμβάνει ως τον πρώτο και πιο θεμελιώδη των νόμων, από τον οποίο όλοι οι άλλοι προέρχονται. Θεμελιώδη, αλλά μη θεμελιωμένο: δεν υποστηρίζεται από τη θεία εξουσία, ούτε δικαιολογείται στη βάση ωφελιμιστικών λόγων, ούτε υποστηρίζεται από την έκκληση στον Λόγο της καντιανής κατηγορικής προστακτικής. Η εξουσία του προσώπου δεν είναι εξαναγκαστική. Ο Άλλος με καλεί στην ευθύνη από μια θέση απόλυτης ετερότητας, από μια παράδοξη θέση μεγαλειότητας και δυστυχίας. Με διατάζει να μην τον αφήσω αβοήθητο, δηλαδή να σταθώ αλληλέγγυος μαζί του, αλλά δεν έχει κανένα τρόπο για να με πείσει να υπακούσω.
*Ο Γεράσιμος Κακολύρης είναι επίκουρος καθηγητής σύγχρονης ηπειρωτικής φιλοσοφίας στο Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει σπουδάσει στα πανεπιστήμια Essex και Warwick της Μεγάλης Βρετανίας. Είναι συγγραφέας των μονογραφιών Ο Ζακ Ντεριντά και η αποδομητική ανάγνωση (Εκκρεμές, 2004) και Η ηθική της φιλοξενίας. Ο Ζακ Ντερριντά για απροϋπόθετη και την υπό όρους φιλοξενία (Πλέθρον, 2017), ενώ έχει επιμεληθεί τον συλλογικό τόμο Η πολιτική και ηθική σκέψη του JacquesDerrida (Πλέθρον, 2015) καθώς και αφιέρωμα του περιοδικού Ένεκεν (τχ. 42, 2016) στη φιλοξενία.
(1) Εμμανουήλ Λεβινάς, «Το υπερβατικό και το υψηλό», στου ιδίου, Ελευθερία και εντολή, μτφρ. Μιχάλης Πάγκαλος, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 2007, σ. 59.
(2) GeoffreyBennington, «Αποδόμηση και ηθική», μτφρ. Ευτύχης Πυροβολάκης, στο Γεράσιμος Κακολύρης (επιμ.), Η πολιτική και ηθική σκέψη του Jacques Derrida, Πλέθρον, Αθήνα 2015, σ. 272.
(3) Εμμανουήλ Λεβινάς, Ηθική & άπειρο. Διάλογοι με τον Φιλίπ Νεμό, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Ίνδικτος, Αθήνα 2007, σ. 69.
(4) Emmanuel Levinas, Ολότητα και άπειρο. Δοκίμιο για την εξωτερικότητα, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Εξάντας, Αθήνα1989, σ. 252.
Γράφει ο Γεράσιμος Κακολύρης*
* Τη σειρά επιμελείται ο Αχιλλέας Ε. Κούμπος
