Σταδιοδρόμησε ως πολιτικό στέλεχος στη φλωρεντινή δημοκρατία, αναλαμβάνοντας κρίσιμες διπλωματικές αποστολές. Το μεγαλύτερο μέρος του πλούσιου συγγραφικού του έργου έχει γραφεί μετά το 1512, αφότου απώλεσε τη θέση του εξαιτίας της παλινόρθωσης των Μεδίκων. Τα πλέον αναγνωρισμένα κείμενά του είναι «Ο Ηγεμόνας» (1513) και οι «Διατριβές στα δέκα πρώτα βιβλία του Τίτου Λίβιου» (1517).
Το πρώτο γράφτηκε ως μια σύνοψη της πολιτικής του πείρας, ώστε να καταλάβουν οι Μέδικοι τον πλούτο της σκέψης του και να τον αποκαταστήσουν. Σε αντίθεση προς την προγενέστερή του παράδοση, είναι ιδιαίτερα τολμηρός και αποκαλυπτικός στις πολιτικές συμβουλές του. Βασική επιδίωξη του ηγεμόνα πρέπει να είναι η διατήρηση του stato, της προσωπικής και κρατικής ισχύος.Ο ηγεμόνας δεν μεριμνά μόνο για το προσωπικό του όφελος, αλλά και για την προαγωγή του κοινού καλού.
Για να διατηρήσει το stato ο ηγεμόνας πρέπει να εμφορείται από τη virtu, μια καινοφανής αρετή που εισάγεται από τον Μακιαβέλι στο πολιτικό λεξιλόγιο. Ο virtuoso πολιτικός είναι αποφασιστικός, προσαρμοστικός στις απαιτήσεις της ανάγκης, έτοιμος να χρησιμοποιήσει όλα τα διαθέσιμα μέσα για την επίτευξη του στόχου. Ο Μακιαβέλι δεν διστάζει να προτρέψει τον ηγεμόνα να καταφύγει ακόμα και στην ωμή βία, όταν η περίσταση το επιβάλλει. Είναι σαφές ότι η μακιαβελική virtu δεν στηρίζεται στις παραδοσιακές ηθικές αξίες, οι οποίες δεν είναι συνήθως χρήσιμες στην πολιτική. Προσπαθεί συνειδητά να απαλλάξει την πολιτική από άκαμπτους κανόνες και ανώφελους ηθικούς περιορισμούς. Δίχως να αδιαφορεί για τις ηθικές αξίες και τη σημασία τους στην ιδιωτική και κοινωνική ζωή των ανθρώπων, τις αντιμετωπίζει ως απλά εργαλεία πολιτικής δράσης.
Είναι πεπεισμένος ότι οι παραδοσιακές αρετές –ηθικές και πολιτικές- δεν επαρκούν για την επιτυχημένη άσκηση της εξουσίας. Η εμπειρία αποδεικνύει ότι ο ηγεμόνας που αποπειράται να εφαρμόσει στην πράξη αφηρημένες αρχές και να στηριχθεί στην παραδοσιακή ηθική αποτυγχάνει. Κατά συνέπεια, η πραγματικότητα αναγκάζει τον ηγεμόνα να ενεργεί με τρόπους που είναι καταδικαστέοι με τα μέτρα του κοινού ανθρώπου. Συχνά υποχρεώνεται να είναι σκληρός, ακόμα και απάνθρωπος. Είναι ασφαλέστερο για τον ηγεμόνα να τον φοβούνται παρά να τον αγαπούν. Άλλες φορές ενεργεί με δύναμη, σαν το λιοντάρι, και άλλες με πονηριά, σαν την αλεπού.
O Μακιαβέλι κατανοούσε όμως ότι θα ήταν πολύ επικίνδυνο για την κοινωνική ευρυθμία να γίνεται κατάχρηση των συμβουλών του. Η οπτική του πάντοτε κατατείνει στη στερέωση του κράτους ως μέσου για την ευημερία των πολιτών. Ο ηγεμόνας οφείλει να γνωρίζει με απόλυτη σαφήνεια τι σημαίνει χρηστή διακυβέρνηση και να απομακρύνεται από τις αρχές της μόνο σε περίπτωση ανάγκης. Κάθε καταφυγή σε ακραία μέτρα χρειάζεται να αποβλέπει στην εξομάλυνση της πολιτικής κατάστασης και να προσπορίζει όφελος στο κράτος.
Οι «Διατριβές στα δέκα πρώτα βιβλία του Τίτου Λίβιου» έρχονται να ολοκληρώσουν τον πολιτικό του στοχασμό. Το βασικό θέμα του έργου είναι και πάλι η διασφάλιση και προστασία της ισχύος του κράτους. Αλλά η έμφαση δεν αποδίδεται πια στο πρόσωπο του ηγεμόνα, αλλά στην πολιτεία. Ο ηγεμόνας αντιμετωπίζεται εργαλειακά, ως μέσο για την προαγωγή του κοινού καλού. Η ρωμαϊκή δημοκρατία θεωρείται επιτομή της πολιτικής θεωρίας και πρακτικής. Ο Μακιαβέλι οραματίζεται ένα κράτος όπου το σώμα των πολιτών επιλέγει τους στόχους του και τα μέσα επίτευξής τους, χωρίς εξωτερικό καταναγκασμό. Απώτερος στόχος παραμένει το κοινό καλό. Υποστηρίζει ότι η ύπαρξη του ηγεμόνα δεν αναιρεί την ελευθερία των πολιτών, αρκεί η νομοθεσία να μεριμνά για το σύνολο, όχι για το πρόσωπο του ηγεμόνα και τη διατήρηση της εξουσίας του. Παραδέχεται ότι η εναπόθεση της εξουσίας στα χέρια του λαού προκαλεί συχνότατα αναταραχή και διχόνοιες. Αλλά στο δίλημμα αν είναι προτιμότερο η εξουσία να αποδίδεται στο λαό ή τους αριστοκράτες, η απάντηση είναι κατηγορηματική: ο λαός θα φροντίσει να διαφυλάξει μόνο τα δίκαιά του, ενώ είναι αμφίβολο εάν ο ηγεμόνας ή οι αριστοκράτες θα πράξουν το ίδιο στη διάρκεια του χρόνου, δίχως να επιδιώξουν ιδία οφέλη.
Πώς όμως θα διατηρηθεί το δημοκρατικό πολίτευμα, καθώς, ελλείψει του στιβαρού ηγεμόνα, το έργο αυτό φαίνεται δύσκολο να αναληφθεί πλήρως από το λαό; Η απάντηση του Μακιαβέλι είναι ότι η virtu πρέπει να διέπει ευρύτερα στρώματα και όχι μόνο τον ηγεμόνα. Ο λαός επιβάλλεται να είναι συνετός -ώστε να επιλέγει τις δέουσες ενέργειες- και θαρραλέος, ώστε να αποκρούει τις εχθρικές επιθέσεις. Οι αρετές αυτές θα αρκούσαν σε ένα κόσμο οργανωμένο και εύτακτο. Δυστυχώς, η πραγματικότητα διαφέρει. Για αυτό ο Μακιαβέλι εισάγει ως δομικά στοιχεία της πολιτικής την ανάγκη (necessita) και την τύχη (fortuna). Ο άνθρωπος μπορεί να σταθεί αποφασιστικά αντιμέτωπός τους και να αγωνισθεί εναντίον τους, ώστε να επέλθει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Οι πολιτικοί οφείλουν να είναι προετοιμασμένοι και μελετημένοι στις κινήσεις του, ώστε να δρομολογήσουν τις ευκταίες εξελίξεις. Για αυτό και δεν υπάρχουν μαγικές συνταγές στη διαχείριση των δημοσίων υποθέσεων. Ανά πάσα στιγμή τα πάντα είναι δυνατόν να αναιρεθούν, οπότε απαιτείται διαφορετικού είδους και ύφους χειρισμός. Όσα έχει παραδεχθεί και χαρακτηρίσει ο ίδιος και άλλοι ως πολιτικές αρετές, βρίσκονται υπό διαρκή αίρεση. Κάθε ενέργεια που συμβάλλει στη σωτηρία του κράτους και την προαγωγή του κοινού καλού θεωρείται ορθή.
Ενισχυτική των θέσεων του είναι η ανθρωπολογία του. Πιστεύει πως όλοι οι άνθρωποι είναι κακοί εκ φύσεως. Γράφει χαρακτηριστικά: «Γιατί μπορούμε να πούμε γενικά για τους ανθρώπους τα εξής: είναι αχάριστοι, ευμετάβλητοι, ψεύτες και υποκριτές, φυγάδες μπροστά στον κίνδυνο, άπληστοι για κέρδος. Και όσο τους κάνεις καλό, όλοι είναι δικοί σου, προσφέροντάς σου το αίμα, τα υπάρχοντα, τη ζωή και τα παιδιά τους, όπως έχει ειπωθεί παραπάνω, όταν ο κίνδυνος είναι μακριά. Όταν όμως σε πλησιάσει, αλλάζουν». Για την έκπτωση της ανθρώπινης φύσης υπεύθυνος είναι και ο χριστιανισμός, ο οποίος υπερπροβάλλει αξίες που εξασθενούν το φρόνημα των πολιτών και στρέφουν το ενδιαφέρον τους μονόπλευρα στη μεταθανάτια ζωή, οπότε δεν ασχολούνται μετα επίγεια γενικά και την πολιτική ειδικά. H μόνη λύση που βλέπει ο Μακιαβέλι είναι η επιβολή νόμων ικανών να εμφυσήσουν στους πολίτες το αρχαίο πολιτικό ήθος. Δεν διστάζει να εισηγηθεί την εργαλειοποίηση της θρησκείας, η συμβολή της οποίας θα μπορούσε να ήταν καθοριστική στην καλλιέργεια του δέοντος πολιτικού ήθους, αυτού που αποδίδει προτεραιότητα στην κρατική σκοπιμότητα.
Το έργο του Μακιαβέλι εξακολουθεί να παραμένει επίκαιρο και να προκαλεί αντιδράσεις. Αυτό οφείλεται κυρίως στην αντίστιξη που εμφανίζουν οι προτεινόμενες από εκείνον πρακτικές πολιτικής δράσης με αυτό που έχουμε συνηθίσει να ονομάζουμε κοινή περί ηθικής αντίληψη. Η προβληματική του εστιάζεται στην άρθρωση των χώρων της ηθικής και της πολιτικής. Ο ηγεμόνας, που επιθυμεί να επιτύχει στο έργο του, οφείλει να εφαρμόζει τις ηθικές αρχές ανάλογα με τις συνθήκες. Ειδάλλως θα οδηγηθεί στην καταστροφή του. Για τον Μακιαβέλι ο χώρος της πολιτικής είναι ιδιαίτερος και οι απαιτήσεις του στο ελάχιστο προσιδιάζουν με εκείνες άλλων πεδίων της ζωής. Δεν πρέπει να εμπλέκονται στην πολιτική κριτήρια ηθικής ή άλλης φύσης. Πρωτεύουσα σημασία έχει ο σκοπός, όχι τα μέσα προς επίτευξη του σκοπού, για τα οποία το μόνο που απαιτείται είναι επιδεξιότητα στη χρήση τους. Ο Μακιαβέλι κατανοούσε ότι η εφαρμογή ενός ήδη διαμορφωμένου, για άλλα πεδία ζωής, κώδικα αξιών και κανόνων θα οδηγήσει σε τραγική αποτυχία τον πολιτικό, εξαιτίας ακριβώς της ιδιαίτερης φύσης της πολιτικής δραστηριότητας. Εάν ο πολιτικός κρίνει μονοσήμαντα, με βάση τις αρχές που ρυθμίζουν την ιδιωτική του ζωή, καλύτερο θα ήταν να μην ασχοληθεί με την πολιτική.
* Γράφει ο Γεώργιος Στείρης – επίκουρος καθηγητής ΕΚΠΑ
Τη σειρά επιμελείται ο Αχιλλέας Ε. Κούμπος
