«Όταν γεννήθηκε, η Θεσσαλία βρισκόταν κάτω από το βαρύ και καταθλιπτικό ζυγό των Τούρκων. Έτσι έζησε τα πρώτα δέκα χρόνια της ζωής του, μέσα σε μία ατμόσφαιρα γεμάτη πατριωτικό παλμό και αναμνήσεις ηρωισμών που άφησαν ζωηρότατες εντυπώσεις στην ψυχή του» [3]. Τελειώνοντας το Δημοτικό ο πατέρας του τον έστειλε να εργαστεί στο παντοπωλείο του Δημήτρη Πέτσαρη, παρά τις αντιδράσεις του νεαρού Αχιλλέα ο οποίος επιθυμούσε να συνεχίσει τις σπουδές του. Με ενέργειες όμως του σχολάρχη Αντωνίου Σακελλάριου, ο οποίος μετέπεισε τον πατέρα του, εγγράφθηκε αρχικά στο Ελληνικό σχολείο της γενέτειράς του και μεταγενέστερα (1886) στο Γυμνάσιο της Λάρισας απ’ όπου απεφοίτησε με άριστα.
Τον Σεπτέμβριο του 1890 εγγράφθηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1892 έλαβε το πτυχίο δασκάλου τρίτης τάξεως και διορίστηκε ως ελληνοδιδάσκαλος στη Λάρισα, ενώ αργότερα αιτήθηκε τη μετάθεσή του στην Αθήνα για να μπορεί να παρακολουθεί τις παραδόσεις στο Πανεπιστήμιο της πόλης. Το 1909 αναγορεύθηκε αριστούχος διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και την ίδια χρονιά εξέδωσε την πρώτη του μελέτη: «Περί της συγχρόνου Θεσσαλικής διαλέκτου» [4] που αφορούσε τα γλωσσικά ιδιώματα του Τυρνάβου, της Λαρίσης και των άλλων θεσσαλικών πόλεων και χωριών.
Εργάστηκε στον εκπαιδευτικό κλάδο για περισσότερο από μία εικοσαετία (1892-1914). Διετέλεσε καθηγητής στο Γυμνάσιο Αμαρουσίου, στο Σχολαρχείο [5] και στο Γυμνάσιο της Λάρισας [6], στο πρότυπο Βαρβάκειο Διδασκαλείο των Αθηνών, στο Διδασκαλείο της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, ενώ αργότερα διορίσθηκε ως γενικός επιθεωρητής Μέσης Εκπαιδεύσεως (1914-1917) και ως εκπαιδευτικός σύμβουλος (1917-1926). Απαλλάχθηκε από τα καθήκοντά του από την δικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου.
Το 1925 προσβλήθηκε από φυματίωση και με την οικονομική στήριξη των αδελφών της συζύγου του, Γεωργίου και Αριστοτέλη Ζ. Λορεντζάτου, μετέβη σε σανατόριο του Νταβός της Ελβετίας για θεραπεία. Μετά από παραμονή 32 μηνών επέστρεψε υγιής στην Ελλάδα, έχοντας μαζί του τα χειρόγραφα της μελέτης του: «Συντακτικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας» (Αθήνα 1928).Το σύγγραμμα αυτό χαρακτηρίστηκε από διακεκριμένους Έλληνες και Ευρωπαίους ακαδημαϊκούς ως το κορυφαίο και αξεπέραστο έργο του. Στα χρόνια που ακολούθησαν συνέγραψε ένα μεγάλο αριθμό φιλολογικών, γλωσσολογικών και λαογραφικών μελετών, ενώ ένας μεγάλος αριθμός χειρογράφων παρέμεινε αδημοσίευτος [7].
Από τον γάμο του με την Αντώ (Αντωνία), θυγατέρα του Ζήσιμου και της Στάμως Λορεντζάτου από την Κεφαλονιά (20 Οκτωβρίου 1911) απέκτησε δύο γιους: Τον Αθανάσιο (Νάσο) [8] και τον Ζήσιμο [9]. Απεβίωσε στην Αθήνα στις 3 Ιουνίου 1946 σε ηλικία 73 ετών και κηδεύθηκε στο νεκροταφείο της Κηφισιάς [10].
Ο Αχιλλέας Τζάρτζανος διετέλεσε ιδρυτικό μέλος της «Εν Αθήναις Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας των Θεσσαλών» ενώ τιμήθηκε από την Ελληνική Πολιτεία με τον Αργυρό Σταυρό των Ιπποτών του Βασιλικού Τάγματος του Σωτήρος (1918). Ο Δήμος Τυρνάβου ονοματοθέτησε προς τιμήν του οδική αρτηρία, ενώ καθιέρωσε τη διεξαγωγή (κάθε δύο χρόνια) του Πανελληνίου Γλωσσολογικού Συνεδρίου (Τζαρτζάνεια). Επίσης το Α΄ Γυμνάσιο του Τυρνάβου μετονομάσθηκε προς τιμήν του «Α΄ Γυμνάσιο Τυρνάβου Αχιλλέας Τζάρτζανος».
«Ο Τζάρτζανος υπήρξε πρόδρομος και προφήτης. Στο άγιο τραπέζι της γλώσσας, θα μας έλεγε, μόνον άφρονες και αμαθείς μπορούν να ασεβούν. Δεν είναι εύκολο να δημιουργήσεις μία λέξη και να την φορτίσεις με το ανάλογο σημασιολογικό της φορτίο. Όπως τα κοχύλια του γιαλού πλάθονται από τον χρόνο και από το υγρό στοιχείο που αιώνες τα μαστορεύει, έτσι και οι λέξεις πλάθονται από τον χρόνο και από τους αιώνες του λαού. Μέσα τους αντιβουίζει ολόκληρος ο ωκεανός της ιστορίας… Δεν είναι, λοιπόν, φρόνιμο αυτόν τον θησαυρό να τον αγνοήσουμε. Στους γνώριμους ήχους του ριζώνει η σκέψη μας, επενδύεται ο στοχασμός μας χαράζει και χαράζεται η ψυχική και κοινωνική ζωή μας, χρωματίζεται η φαντασία μας, εδράζεται η ενεργητικότητά μας, τροχίζεται η βούλησή μας, ελευθερώνεται ο κόσμος μας. Έτσι θα μας μιλούσε ο Τζάρτζανος για τη γλώσσα μας και για κάθε γλώσσα στον κόσμο […]. Οι γλώσσες, θα μας έλεγε, είναι τα κελαηδητά των λαών, και τα κελαηδητά είναι οι γλώσσες των πουλιών. Αφήστε, λοιπόν, τα πουλιά να κελαηδούν το καθένα τους το δικό του κελαηδητό. Έτσι δένουν οι συμφωνίες και οι συναυλίες των πολιτισμών. Αλλιώς θα ’ρθει καιρός που στην Ευρώπη – αν θα υπάρχει ακόμα Ευρώπη – της απαστράπτουσας υψηλής τεχνολογίας, θα μινυρίζει ένα μόνον πουλί, ο γκιόνης που μονότονα θα γυρεύει τα χαμένα του αδέλφια» [11].
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1]. Στο νεκροταφείο του Τυρνάβου διασώζεται το ταφικό μνημείο (έργο άγνωστου καλλιτέχνη) που είναι τοποθετημένο στον τάφο τους.
[2]. Η Αγλαΐα παντρεύτηκε τον Βασίλειο Αντ. Χάμζα από τον Τύρναβο ενώ η Ανδρομάχη τον Ιωάννη Λαμπρούλη. Βλ. Σάλπιγξ (Λάρισα), φ. 711 (14 Δεκεμβρίου 1903) και φ. 921 (23 Φεβρουαρίου 1907). Δεν εντοπίστηκαν πληροφορίες για τις άλλες τρεις αδελφές του.
[3]. Σοφία Μπουκουβάλα, Η πολιτιστική κληρονομιά του Τυρνάβου και η απήχησή της στους εφήβους της περιοχής (Πτυχιακή εργασία), Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο (Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας). Αθήνα 2011, σ. 22.
[4]. «Πραγματεία βραβευθείσα εν τω Δ΄ διαγωνισμώ της εν Αθήναις Γλωσσικής Εταιρείας». Αθήναι: Εκδ. Π. Α. Πετράκος, 1909.
[5]. Σάλπιγξ (Λάρισα), φ. 638 (14 Ιουλίου 1902).
[6]. Σάλπιγξ (Λάρισα), φ. 699 (14 Σεπτεμβρίου 1903).
[7]. Θεόδωρος Ξύδης, «Δημοσιεύματα και χειρόγραφα του Αχιλλ. Α. Τζάρτζανου», Νέα Εστία (Αθήνα), τχ. 460 (1 Σεπτεμβρίου 1946), σ. 936-942.
[8]. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1912. Απόφοιτος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών με μεταπτυχιακές σπουδές στο Παρίσι (1937-1939). Εργάστηκε ως νομικός σύμβουλος σε μεγάλες επιχειρήσεις και οργανισμούς, ενώ διακρίθηκε επίσης ως συγγραφέας και λογοτέχνης.
[9]. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1914. Μηχανικός-αρχιτέκτονας, απόφοιτος του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου με μεταπτυχιακές σπουδές στη Νέα Υόρκη (Columbia University). Εργάστηκε για πολλά χρόνια στο Ι.Κ.Α. ως τεχνικός σύμβουλος.
[10]. Διονύσιος Ποταμιάνος, «Ο άνθρωπος και η ζωή του», Νέα Εστία (Αθήνα), τχ. 460 (1 Σεπτεμβρίου 1946), σ. 942-943.
[11]. Χρήστος Τσολάκης, «Αχιλλέας Τζάρτζανος: Ο μεγάλος λησμονημένος και ο προφητικός», Α΄ Πανελλήνιο Συνέδριο «Αχιλλέας Τζάρτζανος» για την Ελληνική γλώσσα: «Επανεξετάζοντας το έργο του Αχιλλέα Τζάρτζανου 30 χρόνια μετά την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας» (Τύρναβος 12-13 Μαΐου 2006). Πρακτικά, Λάρισα 2008, σ. 31-45. Ειδικώς, σ. 44-45.
Από τον Αλέξανδρο Χ. Γρηγορίου
