«Οι αγρότες ως σύνολο από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 και κυρίως από τα μέσα της δεκαετίας του ΄90 με τις μεγάλες κινητοποιήσεις τους, αποτέλεσαν το μαύρο πρόβατο της ελληνικής κοινωνίας. Θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για πολλά. Από τη σπατάλη των επιδοτήσεων σε πολυτελή αυτοκίνητα και σκυλάδικα μέχρι την παραγωγή άχρηστων και επικίνδυνων για την υγεία ή πλεονασματικών προϊόντων μέχρι την περιβαλλοντική καταστροφή. Κατά την άποψή μου, αυτό δε ανταποκρίνεται απόλυτα στην πραγματικότητα». Αυτά δηλώνει σήμερα ανάμεσα σε άλλα στην ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ο κ. Αντώνης Μωυσίδης, Καθηγητής Αγροτικής Κοινωνιολογίας Παντείου Πανεπιστημίου.
Συνέντευξη
Στον Αποστόλη Ζώη
* Εκτιμάτε ότι ο αγροτικός τομέας μπορεί και πρέπει να αποτελέσει έναν από τους βασικούς πυλώνες οικονομικής ανάπτυξης και ανάταξης της επαρχίας και της συνολικής εθνικής οικονομίας, σε αυτή την δύσκολη οικονομική περίοδο; Με ποιο τρόπο μπορεί να επιτευχθεί αυτό;
- «Ο αγροτικός τομέας, παρόλη τη σημαντική μείωση του ποσοστού συμμετοχής του στο ΑΕΠ της χώρας, συνεχίζει να αποτελεί έναν καίριο οικονομικό και κοινωνικό και πολιτισμικό παράγοντα, ιδιαίτερα βέβαια στην ελληνική επαρχία. Η στρεβλή και γενικά προβληματική του πορεία στις τελευταίες δεκαετίες οφείλεται σε πολλούς παράγοντες, κύρια όμως στην ουσιαστική του εγκατάλειψη από πλευράς του κεντρικού κράτους και τις επιλογές των κομμάτων που είχαν την ευθύνη της διακυβέρνησης της χώρας μας. Δεν αγνοούμε, βέβαια, και τις αντιφατικές πολιτικές της ΚΑΠ. Η μεγάλη και πολύμορφη κρίση των τελευταίων ετών έφερε τον αγροτικό τομέα ξανά στο προσκήνιο, ακόμα κι από αυτούς που μέχρι τώρα τον αγνοούσαν, ως πεδίο ελπίδας για την αναπτυξιακή ανάταξη της χώρας. Χωρίς να υπερβάλει κανείς ως προς τις προσδοκίες αυτές, μπορούμε να πούμε ότι ο αγροτικός τομέας έχει πολύ μεγάλες δυνατότητες για να μπορεί πράγματι να συμβάλλει σημαντικά στην επανεκκίνηση της γενικότερης ανάπτυξης της χώρας. Αναφέρω για λόγους οικονομίας του λόγου, δύο μόνο παράγοντες που είναι κρίσιμοι για μια νέα αναπτυξιακή πορεία. Τα γεωφυσικά και κλιματικά χαρακτηριστικά της χώρας μας και οι γνώσεις και το υψηλό επίπεδο της παιδείας των νεώτερων ηλικιών των σύγχρονων αγροτών μας αποτελούν την καλύτερη εγγύηση για να στηριχθεί μια ανάλογη ελπίδα».
* Γιατί μέχρι τώρα δεν έχει γίνει κάτι τέτοιο;
«Για το γιατί δεν έγινε αυτό μέχρι τώρα, θα μπορούσε να απαριθμήσει κανείς πάρα πολλούς λόγους που αναφέρθηκαν επανειλημμένα κατά τις τελευταίες δεκαετίες σε πολλές μελέτες και επιστημονικά ή άλλα κείμενα.
Ενδεικτικά μόνο αναφέρουμε π.χ. την αδιαφορία των εκάστοτε κυβερνήσεων προς τον τομέα αυτό, την ανεπαρκή οργάνωσή του, την απουσία πολιτικών και μέτρων ουσιαστικής στήριξης της παραγωγικής διαδικασίας, της τυποποίησης, της διάθεσης, της οργάνωσης των εξαγωγών, την ανεξέλεγκτη αύξηση των τιμών των εισροών και την αύξηση του κόστους παραγωγής των προϊόντων με αποτέλεσμα το χαμηλό εισόδημα της μεγάλης πλειοψηφίας των αγροτικών οικογενειών, την καταστροφική πορεία του συνεταιριστικού κινήματος και των υπόλοιπων συλλογικοτήτων, την ουσιαστική απουσία χρηματοδοτικού οργανισμού με την ακύρωση του πολλαπλά σημαντικού ρόλου της Αγροτικής Τράπεζας μέχρι την οριστική κατάργησή της και το ξεπούλημά της, την απουσία της οργανωμένης, συνεχούς και πολυεπίπεδης πληροφόρησης και συμβουλευτικής των αγροτών κλπ.».
* Σε ό,τι αφορά τους κατοίκους των αστικών κέντρων που λέγεται ότι επιστρέφουν στα χωριά και θα αποτελέσουν ένα νέο παραγωγικό δυναμικό, με εκτενή μάλιστα ρεπορτάζ και αφιερώματα στην τηλεόραση πόσο κοντά είναι στην πραγματικότητα; Εσείς πώς το βλέπετε σαν λύση; Η οργάνωση μιας αγροτικής εκμετάλλευσης από την αρχή απαιτεί επαρκή αριθμό κατάλληλων γαιών, κεφάλαια για τις απαραίτητες εισροές, μηχανήματα, αποθήκες, σταύλους, απαιτεί μια συσσωρευμένη γνώση και εμπειρία, αλλά και δεξιότητες;
- «Όπως πολύ σωστά επισημαίνεται, η επιστροφή στο χωριό, πόσο μάλλον η έναρξη ή επανέναρξη του αγροτικού επαγγέλματος δεν είναι τόσο απλή ούτε φυσικά αποτέλεσμα ευχολογίων. Πέραν όλων αυτών των απαραίτητων υλικών και πνευματικών προϋποθέσεων που πρέπει να συντρέχουν, η σκληρή αγροτική εργασία προϋποθέτει και σώματα συνηθισμένα σ΄αυτή. Από την άλλη, θα πρέπει να καλύπτει το χωριό και η εγκαταλελειμμένη επαρχία μια σειρά από ανάγκες όπως δομές κοινωνικής πολιτικής και υγείας, παιδείας, πολιτισμού κλπ. για να είναι ελκτική μια ανάλογη επιλογή. Αντίθετα με όλα αυτά, οι δομές αυτές, κατά τις νεοφιλελεύθερες λογικές της στρατηγικής της γεωγραφικής αναδίπλωσης και της μείωσης του δημοσιονομικού κόστους, αποδιαρθρώνονται ή ακυρώνονται οριστικά. Σχολεία κλείνουν, δημόσιες και μη υπηρεσίες καταργούνται, κέντρα υγείας και νοσοκομεία συρρικνώνονται. Πώς μπορεί να πάρει κανείς μια τέτοια απόφαση και ως νέος άνθρωπος ή οικογένεια να εγκατασταθεί σε ένα χωριό; Σίγουρα βέβαια η μεγάλη κρίση και η υψηλή ανεργία στα αστικά κέντρα οδηγεί κάποιους στην αναζήτηση μιας λύσης με την επιστροφή στην επαρχία. Δε νομίζω όμως ότι η επιστροφή αυτή είναι μαζική πόσο μάλλον ότι οι επιστρέφοντες σκοπεύουν να ασχοληθούν κατά κύριο λόγο με την κλασσική αγροτική παραγωγή. Αν θέλει μια κυβέρνηση να στηρίξει μια τέτοια επιστροφή, θα πρέπει να προσφέρει τις στοιχειώδεις προϋποθέσεις με ένα πακέτο μέτρων στήριξης, οικονομικής και όχι μόνο, ώστε η επιστροφή αυτή να γίνεται οργανωμένα και με τα απαραίτητα εχέγγυα προοπτικής».
* Όταν εξάγεις το εκλεκτό σου λάδι χύμα στην Ιταλία, η οποία το τυποποιεί και το εξάγει κερδίζοντας πολλαπλά, αυτό δεν είναι πρόβλημα και οργανωτική αδυναμία δική σου; Τι πρέπει να γίνει; Πώς αντιμετωπίζεται;
- «Αναφερθήκαμε παραπάνω για τις επί δεκαετίες πολύ σημαντικές ελλείψεις της κρατικής συμβολής στην οργάνωση των φάσεων μετά την παραγωγή των αγροτικών προϊόντων, όπως και το λάδι όπως είναι η τυποποίηση και οι θεσμικά οργανωμένες εξαγωγικές πολιτικές.
Στο ζήτημα αυτό κρίσιμος θα ήταν ο ρόλος ενός ισχυρού οργανωμένου συνεταιριστικού τομέα καθώς και άλλων κλαδικών ή διακλαδικών μορφών συλλογικοτήτων που δυστυχώς υστερούν σημαντικά των αναγκών που έχει ο τομέας».
* Η εισροή των κεφαλαίων μέσω των επιδοτήσεων και των άλλων μέτρων από την Ευρωπαϊκή Ένωση χρησιμοποιήθηκαν πάντοτε παραγωγικά; Συνέβαλαν σημαντικά για τη βελτίωση των διαρθρωτικών δομών, των υποδομών, της παραγωγικής διαδικασίας;
- «Το ερώτημα αυτό τίθεται εδώ και πολλά χρόνια σε μια λογική μαύρου-άσπρου. Και όχι πάντα καλοπροαίρετα. Οι αγρότες ως σύνολο από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 και κυρίως από τα μέσα της δεκαετίας του ΄90 με τις μεγάλες κινητοποιήσεις τους, αποτέλεσαν το μαύρο πρόβατο της ελληνικής κοινωνίας. Θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για πολλά. Από τη σπατάλη των επιδοτήσεων σε πολυτελή αυτοκίνητα και σκυλάδικα μέχρι την παραγωγή άχρηστων και επικίνδυνων για την υγεία ή πλεονασματικών προϊόντων μέχρι την περιβαλλοντική καταστροφή. Κατά την άποψή μου, αυτό δε ανταποκρίνεται απόλυτα στην πραγματικότητα. Είναι δύσκολο σε λίγες γραμμές να αναφερθούμε σε όλα όσα συνέβησαν. Αυτό που είναι αλήθεια είναι ότι τα κεφάλαια που εισέρευσαν στον αγροτικό τομέα από την ΚΑΠ χαρακτηρίζονταν από μια σημαντικά άνιση κατανομή μεταξύ των μικρομεσαίων και μεγάλων αγροτών, όπως και μεταξύ των διαφόρων περιοχών της χώρας. Δεν επωφελήθηκαν λοιπόν όλοι κατά το ίδιο μέτρο. Τα στοιχεία της κινητικότητας και συγκέντρωσης της καλλιεργήσιμης γης σε όλο και λιγότερες εκμεταλλεύσεις , η αυξημένη φυγή πολύ μεγάλου αριθμού μικρομεσαίων αγροτών από το επάγγελμα, η άρνηση της νέας γενιάς να διαδεχθεί και να συνεχίσει το αγροτικό επάγγελμα κλπ. υποστηρίζουν τη θέση μου αυτή. Είναι επίσης αλήθεια ότι την εποχή της ένταξης μας στην ΕΟΚ η τάξη των αγροτών ως σύνολο, ανήκε στα πιο φτωχά στρώματα του ελληνικού πληθυσμού και είναι εύλογο ότι μέρος των εισροών αυτών το χρησιμοποίησαν για τη στοιχειώδη βελτίωση του χαμηλού βιοτικού τους επιπέδου. Οι ευθύνες, όμως, της κεντρικής εξουσίας με την απουσία κατάλληλων μέτρων και πολιτικών «καθοδήγησης» των αγροτών για την ορθολογική και παραγωγικά πιο χρήσιμη επένδυση των εισερχόμενων κεφαλαίων είναι ίσως πιο σημαντικές από όποια άλλη παράλειψη ή στρέβλωση.
Παρόλα αυτά, και τουλάχιστον μέχρι τα μέσα με τέλη της δεκαετίας του ’90, ένας αριθμός, κυρίως των μεγάλων εκμεταλλεύσεων, διεύρυναν την παραγωγική τους δραστηριότητα και εκσυγχρόνισαν τις υποδομές τους».
* Ποια είναι η επόμενη μέρα για τον ελληνικό αγροτικό κλάδο;
«Επειδή μιλάμε για έναν πολλαπλά αποδιαρθρωμένο κοινωνικό και οικονομικό χώρο, η επόμενη μέρα απαιτεί πολλή σκέψη και περίσκεψη για να γίνουν οι σωστές επιλογές σε όλα τα επίπεδα που επισημάνθηκαν παραπάνω. Απαιτούνται άμεσα να ληφθούν αποφάσεις και να γίνουν σχεδιασμοί τόσο σε βραχυπρόθεσμο όσο και σε μακροπρόθεσμο επίπεδο. Οι παραγωγικές κατευθύνσεις, ο εκσυγχρονισμός των δομών, η αντιμετώπιση των χρηματοδοτικών αναγκών της παραγωγικής διαδικασίας και των λοιπών λειτουργιών, η οργάνωση των μετά την παραγωγή φάσεων, η επανεκκίνηση των συνεταιριστικών και άλλων συλλογικών δράσεων, η ανασύνταξη των κεντρικών θεσμικών δομών, η διεύρυνση των μέτρων κοινωνικής πολιτικής στην ύπαιθρο κλπ. δείχνουν το πολύ μεγάλο, πολύμορφο και δύσκολο έργο που πρέπει να γίνει, αν θέλουμε πράγματι ο αγροτικός τομέας να έχει μέλλον και να παίξει το ρόλο του πυλώνα μιας νέας ανάπτυξης που όλοι σήμερα επικαλούνται».
Ποιος είναι
Ο Αντώνιος Μωυσίδης είναι Καθηγητής Αγροτικής Κοινωνιολογίας στο Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής Παντείου Πανεπιστημίου. Γεννήθηκε το 1950 στο Μαυρόλοφο Σερρών όπου τελείωσε και τη πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Το 1968 ολοκλήρωσε τη δευτεροβάθμια εκπαίδευσή του στη Νέα Ζίχνη Σερρών.
Από το 1968 μέχρι το 1972 σπούδασε στην Πάντειο Ανώτατη Σχολή Πολιτικών Επιστημών Αθηνών. Εκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της πόλης ΒREMEN της Ο.Δ.Γερμανίας πάνω σε θέματα μετασχηματισμού και ανάπτυξης του αγροτικού χώρου. Το 1982 πήρε το διδακτορικό του δίπλωμα από το ίδιο πανεπιστήμιο.
Από το 1983 ως το 1999 εργάστηκε ως ερευνητής στο Ιδρυμα Μεσογειακών Μελετών και στη Διεύθυνση Μελετών και Προγραμματισμού της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδας.
Από το 1994 μέχρι σήμερα διδάσκει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών αρχικά στο Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και από το 2005 στο Τμήμα της Κοινωνικής Πολιτικής του οποίου διετέλεσε Πρόεδρος από το 2006 ως το 2010.
Δίδαξε επίσης σε διάφορα πανεπιστήμια της Ελλάδας, ενώ υπήρξε και επισκέπτης-Καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Cardiff της Ουαλλίας Μ. Βρετανίας, του Ινστιτούτου Αγροτικής Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Giessen της Ο. Δ. Γερμανίας και του EGE-University της Σμύρνης της Τουρκίας.
Από το Σεπτέμβριο του 2001 μέχρι το Σεπτέμβριο του 2004 διετέλεσε Αντιπρύτανης Οικονομικού Προγραμματισμού και Ανάπτυξης του Παντείου Πανεπιστημίου.
Eχει δημοσιεύσει πολλά βιβλία, άρθρα σε περιοδικά και εργασίες σε συλλογικούς τόμους καθώς και στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο, ενώ έχει επιμεληθεί την έκδοση διαφόρων συλλογικών τόμων.
