ΠΑΡΙΣΙ
Στο Μουσείο Ευρωπαϊκού και Μεσογειακού Πολιτισμού, στη Μασσαλία της Γαλλίας, από τις 7 Ιουνίου και για τρία χρόνια θα αναδεικνύεται η πολιτισμική ταυτότητα των Σαρακατσαναίων, με όχημα ένα «κονάκι», μια παραδοσιακή καλύβα των νομάδων κτηνοτρόφων.
Η όλη δραστηριότητα ξεκίνησε πριν από δύο χρόνια, στο αντάμωμα της Αδελφότητας Σαρακατσαναίων Ηπείρου, στον Γυφτόκαμπο Ζαγορίου. Στον χώρο, όπου τα τελευταία χρόνια διοργανώνεται και έκθεση φωτογραφίας, βρέθηκαν ειδικοί επιστήμονες στην προσπάθειά τους να συλλέξουν στοιχεία για πρόγραμμα σχετικό με την ευρωπαϊκή κληρονομιά της αιγοπροβατοτροφίας και του ποιμενικού βίου κατά το παρελθόν. Οι επιστήμονες αναζητούσαν συγκεκριμένα στοιχεία για την Ελλάδα, για τους νομάδες και τις μετακινήσεις τους - τις διαδρομές που ακολουθούσαν από τα χειμαδιά στα βουνά.
Όπως αναφέρει στο Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων ο Δημήτρης Τάγκας, γραμματέας της Αδελφότητας των εν Αθήναις Σαρακατσαναίων Ηπείρου, η συνεργασία με τους εκπροσώπους ενός Πανεπιστημίου κι ενός Ιδρύματος που συμμετείχαν στην υλοποίηση του προγράμματος απέδωσε «καρπούς».
Ο Γάλλος ερευνητής Eduard de Labrie, που συμμετείχε στο πρόγραμμα και ανέλαβε την οργάνωση των θεμάτων που αφορούν τη γεωργία και την κτηνοτροφία, στο κατασκευαζόμενο Μουσείο Ευρωπαϊκού και Μεσογειακού Πολιτισμού στη Μασσαλία, πρότεινε τους Σαρακατσαναίους ως εκφραστές της νομαδικής κτηνοτροφίας στην Ευρώπη.
Πριν από έναν χρόνο, ο Eduard de Labrie, γνωστοποίησε, με επιστολή του, την πρόθεση του Μουσείου για συνεργασία με την Αδελφότητα. Μεταξύ άλλων, στην επιστολή αναφέρει: «Εγώ συμμετέχω στην πραγματοποίηση της ημι-μόνιμης έκθεσης που θα τιτλοφορείται, 'Πινακοθήκες της Μεσογείου'. Σε έναν χώρο 1500 m2, θέλουμε να παρουσιάσουμε λίγη από τη μοναδικότητα της περιοχής της Μεσογείου, από την Προϊστορία μέχρι σήμερα. Δεν είναι δυνατόν να παρουσιάσουμε όλες τις πτυχές της Μεσογείου σε ένα τόσο μικρό εκθεσιακό χώρο, γι' αυτό έχουμε προσδιορίσει τέσσερα θέματα: την επινόηση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, τον μονοθεϊσμό, την ιθαγένεια, την ανακάλυψη άλλων κόσμων και τον τουρισμό στην περιοχή της Μεσογείου. Το 2016, αυτή η έκθεση θα ανανεωθεί και θα προταθούν νέα θέματα. Όσον αφορά την κτηνοτροφία, θα παρουσιάσω κυρίως αιγοπρόβατα. Θα ασχοληθώ με την περιοδική νομαδική διαδρομή των προβάτων στη Νότια Γαλλία, από την Προβηγκία μέχρι τις Νότιες Άλπεις. Επιπρόσθετα, θα ήθελα να αναφέρω τον νομαδισμό, όπως υπήρχε στα Βαλκάνια μέχρι τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Γι' αυτό τον λόγο επικοινωνώ μαζί σας. Στόχος μου είναι να δείξω, μέσα από όμορφα αντικείμενα της καθημερινότητας, τη ζωή των Σαρακατσαναίων. Θα ήθελα να παρουσιάσω μια αχυρένια καλύβα που χρησιμοποιούσαν οι νομάδες βοσκοί, αλλά και τα αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν καθημερινά: αντικείμενα για το άρμεγμα προβατίνων, για την παραγωγή τυριού, για την κουρά των προβάτων και την ύφανση, έθιμα της καθημερινής ζωής κ.λπ. Θα ήθελα, επίσης, να παρουσιάσω αντικείμενα που απεικονίζουν τη μετάβαση από το νομαδισμό στη μη νομαδική ζωή, όπως εξαναγκάστηκαν από τις πολιτικές αρχές. Αναρωτιέμαι αν υπάρχουν αντικείμενα που αναπαριστούν την αφομοίωση σε άλλους ελληνικούς πληθυσμούς. Εν τέλει, θα ήθελα να μάθω τι έχουν απογίνει σήμερα οι σαρακατσάνικοι πληθυσμοί. Στόχος μου είναι να δείξω την ομορφιά των σαρακατσάνικων αντικειμένων, αλλά δεν θα ήθελα να το μεταχειριστώ με μία νοσταλγική σκοπιά. Θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι το Μουσείο έχει προβλέψει μια ειδική συμφωνία για τον δανεισμό των συλλογών, την οποία έχει διαπραγματευτεί με το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού. Όλες οι εγγυήσεις για την ασφάλειά τους θα ληφθούν έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η διαφύλαξη των συλλογών σας. Όπως απαιτείται σε τέτοιου είδους συνεργασίες, για όλα τα έξοδα για τη μεταφορά των συλλογών στην Γαλλία από την Ελλάδα, τη συσκευασία τους, την ασφάλεια και την έκθεσή τους θα είναι υπεύθυνο το Μουσείο».
Συναντήσαμε τον κ. Τάγκα στο χωριό Κουκούλι Ζαγορίου και η συζήτηση για τη ζωή και την πορεία των Σαρακατσαναίων ήταν αποκαλυπτική. Ο ίδιος, στα παιδικά του χρόνια βίωσε τη νομαδική ζωή, καθώς, όπως μας αναφέρει, γεννήθηκε στη Θεσπρωτία, στα χειμαδιά, ενώ τα καλοκαίρια η οικογένεια και τα πρόβατα ανέβαιναν στο Κουκούλι. Σχολείο πήγε στη Θεσπρωτία, ενώ μέχρι το 1975, που ο πατέρας του πούλησε τα πρόβατα, η στάνη «ανεβοκατέβαινε» - από τα βουνά στα χειμαδιά κι αντίστροφα.
Το κονάκι, όπως επισημαίνει, συμβολίζει την παραδοσιακή νομαδική διαβίωση των Σαρακατσαναίων. Εκεί, όπως λέει, έζησαν στιγμές χαράς. Όλη η οικογένεια συμμετείχε στο στήσιμό του γιατί ήταν το σπίτι τους. Πολύ μικρό μεν, όμως αρκετό για να μείνει μια πολυμελής οικογένεια. Οι Σαρακατσαναίοι ήταν περήφανοι για τα κονάκια τους. Ήθελαν να είναι όμορφα, να έχουν ωραίο σχήμα ώστε να το θαυμάζουν όλοι.
Με το ίδιο μεράκι, τα μέλη της Αδελφότητας των εν Αθήναις Σαρακατσαναίων έστησαν και το «κονάκι» στον εκθεσιακό χώρο του Μουσείου της Μασσαλίας, στο χρονικό διάστημα από 11 έως 15 Μαρτίου. Κρίθηκε αναγκαίο από τους υπεύθυνους του Μουσείου να στηθεί από ανθρώπους που έχουν βιώσει τη νομαδική κουλτούρα.
Ο λόγος ήταν πως όσο λεπτομερής και να είναι η περιγραφή της κατασκευής και όσο πλήρη να ήταν τα σχέδια, θα ήταν αδύνατο να δημιουργηθεί από άτομα που δεν έχουν κατασκευάσει ή δεν έχουν ξαναδεί κονάκι. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν είναι βρίζα - σίκαλη, που τη θέρισαν το περασμένο καλοκαίρι από τα Άνω Πεδινά Ζαγορίου, καλάμια από την Κωπαΐδα και ξύλα από φράξο που κόπηκαν στα Ιωάννινα.
Τη ζωή την Σαρακατσαναίων την περιγράφουν οι λέξεις «στράτα, βουνά, χειμαδιά». Για να έχουν τα παιδιά τους πρόσβαση στην εκπαίδευση, μέχρι τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο μάθαιναν να διαβάζουν και να γράφουν μέσα σε «ιδιωτικά σχολεία», που λειτουργούσαν στη στάνη και πλήρωναν οι ίδιοι τους δασκάλους.
Ο Δημήτρης Τάγκας μας λέει ότι, ένα από τα κονάκια της στάνης ήταν το σχολείο, το λεγόμενο «δασκαλοκάλυβο». Συνήθως, εκεί πήγαιναν τα αγόρια - λιγότερο τα κορίτσια. Υπήρξαν μεγάλοι δάσκαλοι, πολύ γνωστά ονόματα που ήταν δάσκαλοι στα σαρακατσάνικα κονάκια. Ο πιο σημαντικός ήταν ο λογοτέχνης Μενέλαος Λουντέμης, ο οποίος, όπως αναφέρει ο γραμματέας της Αδελφότητας, έκανε 2 - 3 χρόνια δάσκαλος σε σαρακατσάνικα κονάκια. Μάλιστα, κάποια από τα διηγήματά του - ιδιαίτερα «Το γλυκοχάραμα», είναι επηρεασμένο από τη ζωή στη σαρακατσάνικη στάνη. Κάποιοι Σαρακατσάνοι, που διάβασαν τα διηγήματά του, αναγνώρισαν στους ήρωες πραγματικά πρόσωπα.
Δάσκαλος στα σαρακατσάνικα κονάκια, στις στάνες των Τσουμαναίων από το Τσεπέλοβο το 1920, ήταν ο λαογράφος από το Κουκούλι Ζαγορίου Κώστας Λαζαρίδης Ο παιδαγωγός, εκδότης και συγγραφέας Χάρης Πάτσης ήταν επίσης δάσκαλος στα κονάκια στη Λάιστα και μάλιστα στην αυτοβιογραφία του, το αναφέρει, ως σημαντικό κομμάτι της ζωής του.
Μία άλλη πτυχή του ζητήματος της εκπαίδευσης, σχετικά με τους Σαρακατσαναίους είναι το γεγονός ότι, από το 1930 έως και το 1960 στο Ζαγόρι υπήρχαν τα «θερινά σχολεία», τα οποία λειτουργούσαν από τις αρχές της άνοιξης έως τον Αύγουστο για να πηγαίνουν τα παιδιά του τσελιγκάτου.
Οι Σαρακατσαναίοι ζούσαν στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία, τη Θράκη ακόμη και στην Πελοπόνησο, ενώ είχαν φτάσει και στην Εύβοια. Οι μετακινήσεις τους διαρκούσαν 8-10 ημέρες και γίνονταν μέσα από τις «βλαχοστράτες».
Η κοινωνία τους άρχισε μετά το 1950 να ενσωματώνεται σε εκείνες των χωριών και των αστικών κέντρων. Άρχισαν να εγκαθίστανται κυρίως στα χειμαδιά, να ασχολούνται και με τη γεωργία, να στέλνουν τα παιδιά τους στα δημόσια σχολεία.
