Η Αργιθέα αποτελεί τη δυτικότερη περιοχή των Αγράφων και ορίζεται ΝΔ από την κοίτη του Αχελώνα και το όρος Ντελιδίμ, ΝΑ από το όρος Βουτσικάκι, ΒΑ από τις κορυφές Τύμπανος και Καραβούλα, που κλείνουν τα όρια και από τη ΒΔ πλευρά. Σήμερα η περιοχή διοικητικά ανήκει στον νομό Καρδίτσας.
Η δημοτική ενότητα Αργιθέας από την οποία αποτελούνταν ο δήμος πριν την επέκτασή του, βρίσκεται στη νότια πλευρά της Πίνδου, και συνορεύει με τους νομούς Άρτας και Τρικάλων. Καταλαμβάνει έκταση 150.377 στρέμματα και έχει συνολικό πληθυσμό 2.627 κατοίκους. Περιλαμβάνει τις παρακάτω τοπικές κοινότητες και οικισμούς:
Κοινότητα Ανθηρού: Το Ανθηρό, οι Άγιοι Απόστολοι, ο Κούκκος, το Κριτσάριον, το Λαγκάδι, η Μεταμόρφωσις, η Ποταμιά, η Σπηλιά.
Κοινότητα Αργιθέας: Η Αργιθέα και η Παλιόρογκα.
Κοινότητα Ελληνικών: Τα Ελληνικά, η Βαρκά, η Φτέρη.
Κοινότητα Θερινού: Το Θερινό, η Λεύκα, ο Ξηρόκαμπος.
Κοινότητα Καλής Κώμης: Η Καλή Κώμη, η Γραβιά, το Περιβόλι.
Κοινότητα Καρυάς: Η Καρυά, το Παλαιοχωράκι, η Πτελέα, τα Ρόγκια.
Κοινότητα Μεσοβουνίου: Το Μεσοβούνι, το Ζερβό.
Κοινότητα Πετρωτού: Το Πετρωτό, ο Παλαιόδενδρος, η Συκέα, το Τρίλοφο.
Η δημοτική ενότητα Ανατολικής Αργιθέας βρίσκεται στα δυτικά του νομού Καρδίτσας. Καταλαμβάνει έκταση 135.070 στρέμματα και έχει συνολικό πληθυσμό 1.767 κατοίκους. Η πρώην κοινότητα λειτούργησε από το 1999 έως το 2010 με έδρα το χωριό Πετρίλο και περιλαμβάνει τις παρακάτω τοπικές κοινότητες και οικισμούς.
Κοινότητα Πετρίλου: Τα Λιβάδια, τα Καμπουρέικα ή Πολύδροσο, τα Αργυραίικα, το Μάγειρος ή Πετρίλο, η Κρανιά ή Χάρις, οι Βασιλάδες, το Χαλκιόπουλο, ο Ρώσσης.
Κοινότητα Βλασίου: Το Βλάσι.
Κοινότητα Δροσάτου: Το Δροσάτο.
Κοινότητα Κουμπουριανών: Τα Κουμπουριανά, η Δάφνη, Η Κρανιά, Η Μονή Σπηλιάς, ο Σταυρός.
Κοινότητα Λεοντίτου: Το Λεοντίτο.
Κοινότητα Πετροχωρίου: Το Πετροχώρι.
Κοινότητα Στεφανιάδος: Η Στεφανιάς, το Αετοχώρι, ο Μάραθος, η Ρωμιά.
Κοινότητα Φουντωτού: Το Παλαιοχώρι, τα Μαντζουραίικα, το Φουντωτό.
Όπως δείχνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα η περιοχή φαίνεται να κατοικείται από τους αρχαίους χρόνους μέχρι την ύστερη αρχαιότητα. Ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε στη περιοχή της Αργιθέας και των Αγράφων γενικά κατά τη βυζαντινή περίοδο δεν μπορεί να εκτιμηθεί ικανοποιητικά παρά μόνο για την υστεροβυζαντινή περίοδο, ενώ για τις προηγούμενες περιόδους οι πηγές είναι λιγοστές και οι ανασκαφικές έρευνες σχεδόν ανύπαρκτες.
Οι πιο γνωστές πόλεις της ύστερης αρχαιότητας σύμφωνα με τις βυζαντινές πηγές ήταν η Μητρόπολη και οι Γόμφοι, τοποθετημένες στα ριζά της ορεινής περιοχής των Αγράφων. Οι παλαιοχριστιανικοί οικισμοί της περιοχής φαίνεται ότι ερημώνονται σταδιακά, όπως συμβαίνει με πολλούς άλλους οικισμούς του ελληνικού χώρου, από τους οποίους ορισμένοι εξαφανίζονται, ενώ νέα κέντρα δημιουργούνται σε ασφαλέστερες περιοχές. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η κάθοδος των σλαβικών φίλων και άλλων επιδρομέων που δημιούργησαν ανασφάλεια στην ύπαιθρο. Η περιοχή των Αγράφων – Αργιθέας αποκτά ιδιαίτερη σημασία με την ανάπτυξη του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Η επικοινωνία με την κεντρική και νότια Ελλάδα γινόταν μέσα από τα περάσματα της Πίνδου και της Αργιθέας με αποτέλεσμα να έρθει στο προσκήνιο η δυτική Θεσσαλία.
Η οθωμανική απογραφή του 1454-55 δείχνει ότι η περιοχή της Αργιθέας με τους οικισμούς της έχουν ανεπτυγμένη κτηνοτροφία και γεωργία και αποδίδουν σημαντικούς φόρους στους Οθωμανούς κατακτητές. Οι περιοχές της Αργιθέας και των Αγράφων αποτελούσαν ιδιαίτερες περιοχές που υπάγονταν στον πασά των Τρικάλων. Στα ορεινά δόθηκαν αυτονομίες και ειδικά στα Άγραφα ιδρύθηκε το πρώτο αρματολίκι του ελληνικού χώρου. Στις ορεινές περιοχές δεν κατοικούσαν Τούρκοι, παρόλο που μεγάλο μέρος της γης ανήκε στο σουλτάνο ή σε αξιωματούχους και οι κάτοικοι συγκέντρωναν μόνοι τους τούς φόρους. Με τη Συνθήκη του Ταμασίου του 1525 καθορίζονταν η αυτονομία της περιοχής και περιορίζονταν οι δικαιοδοσίες του κατακτητή σ’ αυτή.
΄Αγραφα, μια ονομασία καθόλου τυχαία που συνδέεται με αγώνα και προσφορά. Αγώνα, γιατί όταν οι απεσταλμένοι του βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ε΄ Κοπρώνυμου προσπάθησαν να καθαιρέσουν τις εικόνες, αποκεφαλίστηκαν και ο αυτοκράτορας ήταν αυτός που έδωσε αυτήν την ονομασία στην περιοχή. Προσφορά, γιατί οι κάτοικοι, οι αρματολοί και η Εκκλησία, συνεκτικοί φορείς του Ελληνισμού, αγωνίζονται να προστατεύσουν και να διαφυλάξουν την πίστη τους. Κάποιοι από αυτούς γίνονται χορηγοί είτε στην ανέγερση μονών και ναών είτε στην αγιογράφηση αυτών.
Μετά από μία σύντομη γεωγραφική και ιστορική αναδρομή το οδοιπορικό μας θα ξεκινήσει από τη δυτική Αργιθέα.
Πρώτος σταθμός η Δρακότρυπα.
ΔΡΑΚΟΤΡΥΠΑ
Ι. Μ. ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ
Η Ι. Μ. Αγίας Τριάδος είναι κτισμένη σε υψόμετρο 800 μ. νοτιοδυτικά του οικισμού Δρακότρυπας. Σήμερα από την άλλοτε ακμάζουσα μονή σώζεται το καθολικό και λίγα υπολείμματα των κελλιών. Το καθολικό της μονής είναι τρίκογχος ναός, αθωνίτικου τύπου, με νάρθηκα στην δυτική πλευρά Κτίστηκε γύρω στα 1740 στη θέση παλαιότερου και ζωγραφίστηκε στα 1758 από τον σημαντικότερο ζωγράφο της Θεσσαλίας την εποχή αυτή, τον ιερέα Θεόδωρο από την Αγιά Λαρίσης, έργα του οποίου εντοπίζονται στις περιοχές της Αγιάς και της Ελασσόνας. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο φέρει την χρονολογία ΑΨΜΑ (1744) (Ι. Καρατζόγλου, Η μονή Αγ. Τριάδος στη Δρακότρυπα, Εκκλησίες μετά την ΄Αλωση, ΙΙ).
ΑΝΘΗΡΟ
Ι. Μ. ΓΕΝΝΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
Η Ι. Μ. Γενεσίου της Θεοτόκου, γνωστή και ως μονή, βρίσκεται έξι χιλιόμετρα βόρεια του ομώνυμου οικισμού. Από το παλιό μοναστηριακό συγκρότημα σήμερα σώζονται το καθολικό και σε ερειπώδη κατάσταση δύο πτέρυγες κελιών και τμήμα του περιβόλου με το θυρωρείο. Το καθολικό αποτελείται από δύο τμήματα: το κάτω που τιμάται στη μνήμη του Γενεσίου της Θεοτόκου ενώ στο επάνω διαμορφώνονται δύο παρεκκλήσια, το βόρειο, τιμάται στη Ζωοδόχο Πηγή και το νότιο στους Αγ. Αναργύρους. Ο κάτω ναός, ο ναός της Γενεσίου Θεοτόκου είναι τρίκογχος με τοιχογραφίες του 1663, που φιλοτέχνησαν, οι ζωγράφοι Ιωάννης ο Ευτελής, Αναστάσιος Ιερέας και Δημήτριος Αναγνώστης ενώ οι τοιχογραφίες των δύο παρεκκλησίων φέρουν επιγραφές 1784 και 1797. Είχε ξυλόγλυπτο τέμπλο, αξιόλογης τεχνικής και τέχνης που έπεσε θύμα μιας μεγάλης αρχαιοκαπηλίας, που ευτυχώς βρέθηκε όμως και σήμερα φυλάσσεται σε χώρο στο κέντρο του χωριού όπου στεγάζεται η μουσειακή συλλογή του Ανθηρού, μαζί με άλλα κειμήλια που συγκεντρώθηκαν από ναούς της περιοχής.
ΑΝΘΗΡΟ
Ι. Ν. ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
Λίγο πριν φτάσουμε στο Ανθηρό συναντάμε τον Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου, άλλοτε καθολικό ομώνυμης μονής, γνωστής περισσότερο ως μονής Μπουκοβίτσας. Ναός τρίκογχος που έφερε τρούλο, σήμερα όμως στεγάζεται με δίρριχτη καμαροσκεπή στέγη και κοσμείται με τοιχογραφίες που χρονολογούνται στα τέλη του 17ου αρχές 18ου αι., και τέμπλο του 17ου αι.
( Στ. Σδρόλια, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Πέτρας(1625) και η ζωγραφική των ναών των Αγράφων του 17ου αι.).
ΒΡΑΓΓΙΑΝΑ
Ι. Μ. ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ
Νότια των Βραγγιανών και σε απόσταση 3 χιλιομέτρων βρίσκεται η Ι. Μ. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Το καθολικό της είναι μικρός τρίκογχος ναός με θολωτή στάγαση που καταστράφηκε παλαιότερα και σήμερα είναι ξυλόστεγη. Από τη μονή σήμερα σώζονται το καθολικό, ο περίβολος και οι πτέρυγες των κελλιών. Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος, οι τοιχογραφίες του κυρίως ναού χρονολογούνται στα 1645 ενώ του νάρθηκα στα 1797 και είναι έργο των ζωγράφων Θεόδωρου και Αθανάσιου εκ Σπινάσας (σημ. Νεράιδα). Διασώζεται και το τέμπλο της μονής που χρονολογείται στον 17ο αι. (Στ. Σδρόλια, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Πέτρας(1625) και η ζωγραφική των ναών των Αγράφων του 17ου αι.).
ΑΡΓΙΘΕΑ
Ι. Ν. ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Ο Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου είναι πρόσφατα κτισμένος και περιέχει παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο με εικόνες του 17ου αι., το οποίο μεταφέρθηκε από τον καταστραφέντα ναό του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου.
2. ΔΙΑΔΡΟΜΗ: ΚΑΡΔΙΤΣΑ- ΑΡΓΙΘΕΑ(ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΡΓΙΘΕΑ)
ΟΞΥΑ
Ι. Μ. ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ
Από τα παλιά κτίσματα της μονής σώζεται μόνο το καθολικό της μονής που είναι ναός τρίκογχος, σταυρεπίστεγος και κτίσθηκε το 1662 από τον άρχοντα Χρήστο του Αποστόλη, με μεταγενέστερο νάρθηκα στη δυτική πλευρά. Οι τοιχογραφίες είναι του 1682 του ζωγράφου Δημήτριου Αναγνώστου. Το τέμπλο χρονολογείται τον 17ο αι. ενώ οι Δεσποτικές εικόνες ανήκουν στον 18ο αι. (Στ. Σδρόλια, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Πέτρας(1625) και η ζωγραφική των ναών των Αγράφων του 17ου αι.).
ΒΛΑΣΙ
Ι. Μ. ΓΕΝΕΘΛΙΟΥ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
Ιστορική μονή των Αγράφων στις πλαγιές του Καράβα. Ιδρύθηκε στις αρχές του 17ου αι. από μία από τις γνωστότερες οικογένειες της περιοχής, την οικογένεια Γραμματικού ή Σουτζιάρη. Το καθολικό της μονής είναι ναός τρίκογχος με τρουλοκαμάρα και νάρθηκα στη δυτική πλευρά. Εσωτερικά, σώζονται τμήματα από τον τοιχογραφικό διάκοσμο και επιγραφή που αναφέρει ως έτος ανιστόρησης, το 1644 και τους ζωγράφους Ιωάννη και Ιωάννη, ενώ του νάρθηκα χρονολογούνται στα 1744.
Οι εικόνες που έφερε το αξιόλογο ψηλό ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1641 μαζί με άλλα κειμήλια της μονής φυλάσσονται στο Εκκλησιαστικό Μουσείο του χωριού. (Στ. Σδρόλια, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Πέτρας(1625) και η ζωγραφική των ναών των Αγράφων του 17ου αι.).
ΔΡΟΣΑΤΟ
Ι. Ν. ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ
Τρίκογχος ναός με τρούλλο που χρονολογείται τον 18ο αι. με τοιχογραφίες του 1737 (ο κυρίως ναός) και του 1770 (ο νάρθηκας), ενώ οι εικόνες του ξυλόγλυπτου τέμπλου χρονολογούνται στα 1720.
ΔΡΟΣΑΤΟ
Ι. Ν. ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
Πρόκειται για μονόχωρο ναό του 17ου αι., με νάρθηκα. Τοιχογραφίες διασώζονται στο δυτικό μέρος με επιγραφή 1646, τις οποίες φιλοτέχνησε ο ένας από τους δύο Ιωάννηδες. Οι εικόνες του τέμπλου χρονολογούνται το 1636 και έγιναν από τον ίδιο ζωγράφο. (Στ. Σδρόλια, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Πέτρας(1625) και η ζωγραφική των ναών των Αγράφων του 17ου αι.).
ΠΕΤΡΙΛΟ
Ι. Μ. ΓΕΝΕΣΙΟΥ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ή ΑΓΙΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ
Από την μονή σώζεται σήμερα το καθολικό, μονόχωρος ναός με τοιχογραφίες του 1851 από τους Σαμαριναίους ζωγράφους Ματθαίο και Μιχαήλ Παπαιωάννου.
ΠΕΤΡΙΛΟ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΣ ΡΩΣΣΗ
Ι. Ν. ΓΕΝΝΗΣΕΩΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ
Πρόκειται για τρίκογχο με τρούλλο ναό, αθωνίτικου τύπου, που χρονολογείται με επιγραφή χαραγμένη σε λιθανάγλυφο, το 1662. Κατάγραφος εσωτερικά, με τοιχογραφίες του 17ου αι., το τέμπλο χρονολογείται τον 18ο αιώνα και οι Δεσποτικές εικόνες στα 1872. (Στ. Σδρόλια, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Πέτρας(1625) και η ζωγραφική των ναών των Αγράφων του 17ου αι.).
ΠΕΤΡΙΛΟ
Ι. Ν. ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
Πρόκειται για σταυρεπίστεγο ναό με τρούλλο που χρονολογείται στα τέλη του 17ου με αρχές του 18ου αι. Η κόγχη του ιερού είναι διακοσμημένη εξωτερικά με προεξέχουσες παραστάδες και λαϊκά λιθανάγλυφα.
ΠΕΤΡΟΧΩΡΙ
Ι. Μ. ΠΡΟΦΗΤΗ ΗΛΙΑ
Η Ι. Μ. Προφήτη Ηλία είναι τρίκογχος, μονόχωρος ναός του 17ου αι. με τρουλλοκαμάρα. Οι τοιχογραφίες των τριών τοίχων, εκτός από τον δυτικό, χρονολογούνται τον 17ο αι. Το τέμπλο που κατασκευάστηκε το 1757 φέρει και εικόνες του 17ου αι. (Στ. Σδρόλια, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Πέτρας(1625) και η ζωγραφική των ναών των Αγράφων του 17ου αι.)
ΠΕΤΡΟΧΩΡΙ
Ι. Ν. ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
Τρίκογχος ναός του 18ου αι., κατάγραφος με τοιχογραφίες του 1734 σε καλή κατάσταση.
ΠΕΤΡΟΧΩΡΙΙ. Ν. ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ
Ο Ι. Ν. Αγ. Παρασκευής είναι κοιμητηριακός ναός, χρονολογείται στον 17ο αι. Μονόχωρος ναός με κλειστή στοά που καταλαμβάνει τη δυτική και μέρος της βόρειας πλευράς. Οι τοιχογραφίες είναι του 1655 στον δυτικό τοίχο και του 1734 στους υπόλοιπους, ενώ οι Δεσποτικές εικόνες του τέμπλου είναι του 17ου αι. (Στ. Σδρόλια, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Πέτρας(1625) και η ζωγραφική των ναών των Αγράφων του 17ου αι.).
ΚΟΥΜΠΟΥΡΙΑΝΑ
Ι. Μ. ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ Ή Ι. Μ. ΣΠΗΛΙΑΣ
Κτισμένη σε υψόμετρο 800 μ., έπαιξε σημαντικό ρόλο στους αγώνες του 1821 και αποτελεί ένα από τα λίγα σωζόμενα στην περιοχή των Αγράφων, μοναστηριακά συγκροτήματα. Στο χώρο της μονής συναντάμε δύο ναούς: ο μικρότερος και παλαιότερος είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου και ο μεγαλύτερος, που αποτελεί το καθολικό της μονής τιμάται στη μνήμη της Ζωοδόχου Πηγής. Γύρω από τους δύο ναούς σώζονται τμήματα της πτέρυγας των κελιών καθώς και ο, φρουριακού τύπου, περίβολος.
Το καθολικό ακολουθεί τον αθωνίτικο τύπο με εσωνάρθηκα και εξωνάρθηκα που στεγάζονται με χαμηλό θόλο, κτίστηκε στα 1736 και τοιχογραφήθηκε λίγο αργότερα πιθανότατα από το εργαστήριο του ζωγράφου Θεοδώρου, του ίδιου που ζωγράφισε αργότερα τη μονή Δρακότρυπας. Το τέμπλο του καθολικού φιλοτεχνήθηκε το 1779 από τους τεχνίτες Γεώργιο και Ιωάννη. Ο μικρός ναός (παρεκκλήσι) κτίσθηκε στα τέλη του 16ου αι. και τοιχογραφήθηκε στις αρχές του 17ου αι (Στ. Σδρόλια, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Πέτρας(1625) και η ζωγραφική των ναών των Αγράφων του 17ου αι.).
ΚΟΥΜΠΟΥΡΙΑΝΑ
Ι. Μ. ΓΕΝΕΣΙΟΥ ΘΕΟΤΟΚΟΥ Ή Ι. Μ. ΚΩΣΤΗ
Η Ι. Μ. Γενεσίου της Θεοτόκου είναι γνωστή ως μονή Κώστη κι αυτό γιατί σύμφωνα με την τοπική παράδοση κτήτορας της μονής ήταν βοσκός της περιοχής, που ονομαζόταν Κωστής που επειδή βρήκε πάνω σ’ ένα δένδρο την εικόνα της Θεοτόκου πούλησε τα υπάρχοντά του κι έκτισε τη μονή και έδωσε το όνομά του. Σήμερα σώζονται το καθολικό, ερείπια των κελιών και τμήμα του περιβόλου της. Το καθολικό είναι ναός τρίκογχος με τρούλλο, εσωτερικά κατάγραφο με τοιχογραφίες που χρονολογούνται στα 1759, ενώ το ξυλόγλυπτο τέμπλο χρονολογείται με επιγραφή στα 1760.
Όσο χρόνο και αν αφιερώσει κανείς για την περιοχή της Αργιθέας δε θα είναι αρκετός στο να αποδώσει ακριβώς την άγρια ομορφιά του τοπίου και τα ιστορικά της μνημεία που σημάδεψαν όλους αυτούς τους αιώνες την ιστορία αυτού του τόπου.
