Όμως η συνεχής κατοίκηση επί αιώνες στην ίδια ακριβώς περιοχή, οι κατά διαστήματα διάφοροι κατακτητές (βαρβαρικής συνήθως προέλευσης), ο χρόνος, η καταστροφική ενέργεια φυσικών φαινομένων (πλημμύρες, σεισμοί), αλλά και η αβελτηρία των κατοίκων της (ιδιοκτήτες, κατασκευαστές, ακόμα και οι εκάστοτε τοπικές αρχές και οργανώσεις), έχουν επιφέρει σοβαρές καταστροφές, μέχρι εξαλείψεως πολλών εκλεκτών υπολειμμάτων της ιστορίας της. Έτσι μια εξέχουσα πόλη με τόσο μεγάλη σε χρονική διάρκεια διαδρομή, η οποία, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, ήκμαζε και υπερτερούσε σε ανάπτυξη πολλών άλλων, να διαθέτει συγκριτικά τα λιγότερα ιστορικά μνημεία, αντιπροσωπευτικά όλων των εποχών και αυτά χάρη στο έργο ευαίσθητων αρχαιολόγων και μερικών φωτεινών χαρισματικών ανθρώπων της πόλης. Δεν θα αναφερθώ στη μεγάλη προσπάθεια που κατέβαλλαν οι κάτοικοι και οι αρχές της πόλης μετά την απελευθέρωση του 1881, να αποτινάξουν την τουρκική χροιά της Λάρισας. Κατασκεύαζαν δημόσια και ιδιωτικά κτίσματα με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική μορφή, η οποία ήταν εναρμονισμένη με το ρεύμα του νεοκλασικισμού που είχε επικρατήσει στην ελληνική πρωτεύουσα. Πόσα έμειναν απ’ αυτά; Δύο, ίσως τρία. Θα αναφέρω ένα ηχηρό παράδειγμα. Προπολεμικά η Κεντρική πλατεία της Λάρισας ήταν ένα «χάρμα δέσθαι». Περιτριγυριζόταν από μια πλειάδα όμορφων κτιρίων, όπως ένα πολυτελές περιδέραιο στο λαιμό μιας όμορφης κυρίας, τα οποία της έδιναν μια αρχοντιά. Σήμερα απ’ όλα αυτά τα κτίρια έχει απομείνει μόνο το παλιό ξενοδοχείο «Ολύμπιον» το οποίο είχε κτισθεί 2-3 χρόνια πριν τον πόλεμο.
Η εισαγωγή του σημερινού κειμένου ίσως είναι εκτενής, αλλά πραγματικά θλίβομαι όταν όλα αυτά τα χρόνια ακούω και βλέπω να κατεδαφίζονται όμορφα ή ιστορικά κτίσματα και μάλιστα τώρα τελευταία διαπιστώνω ότι μια ανάσα μακριά από το Αρχαίο μας Θέατρο, αυτό το στολίδι και το τοπόσημο της πόλης μας, ότι υψώνονται ενδεκαώροφες οικοδομές…
Στο σημερινό μας σημείωμα θα επικεντρωθούμε σε ένα κτίσμα της τουρκοκρατίας, το οποίο λόγω της ισχυρής και επιμελημένης κατασκευής και της θέσης του έξω από τον κεντρικό ιστό της πόλης για μεγάλο διάστημα, άντεξε στις δοκιμασίες των καιρών, των διαφορετικών χρήσεων και δεν υπήρξε δέλεαρ ορισμένων επιτήδειων για κατεδάφιση. Πρόκειται για το κτίριο της παλιάς πυριτιδαποθήκης (τοπ χανέ), κοντά στην Πύλη Φαρσάλων. Όπως αναφέρθηκε, είναι κτίσμα των χρόνων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, κτισμένο πιθανότατα γύρω στο 1750-1800, για να χρησιμοποιηθεί ως πυριτιδαποθήκη. Ο περιβάλλων χώρος του την εποχή εκείνη ήταν κενός, καθώς η κατοίκηση δεν έφθανε μέχρι αυτό το σημείο[1], βρισκόταν δηλαδή μέσα στα όρια της πόλης και μέσα από την τάφρο[2]. η οποία όμως κατασκευάστηκε αργότερα, γύρω στα 1830. Το κτίσμα της πυριτιδαποθήκης βρίσκεται επί της οδού Ιουστινιανού και διατηρείται έτσι όπως το αποκατέστησαν με επιμέλεια τα συνεργεία της αρχαιολογικής υπηρεσίας της πόλης μας. Την περιγράφουν ως ένα λιθόκτιστο επίμηκες κτίσμα αποτελούμενο από τρεις καμαροσκέπαστες αίθουσες, δύο κάθετες και μία εγκάρσια. Μάλιστα πιστεύεται ότι το κτίσμα αυτό αποτελεί ίσως το μοναδικό δείγμα πυριτιδαποθήκης με δίδυμη αίθουσα, που σώζεται σε τόσο καλή κατάσταση.
Μέχρι λίγα χρόνια πριν από τον πόλεμο του 1940 το κτίσμα αυτό ήταν γνωστό στην περιοχή και στους παλιούς Λαρισαίους ως «Πυριτιδαποθήκη». Όμως στο τέλος της δεκαετίας του 1930 στις τοπικές αρχές είχε εδραιωθεί η αντίληψη ότι οι ποινικές φυλακές της Λάρισας οι οποίες στεγάζονταν σε ένα μεγάλο κτίριο στις νότιες παρυφές του Λόφου[3], αποτελούσε παραφωνία και στίγμα σε μια προβεβλημένη και πολυσύχναστη περιοχή και υπήρχαν διάφορες σκέψεις για τη μεταφορά τους. Στη σκέψη τους αυτή απρόσμενος βοηθός ήλθε ο …σεισμός του Μαρτίου του 1941, ο οποίος κατέστρεψε το κτίριο και το κατέστησε ακατοίκητο. Η λύση εν συνεχεία βρέθηκε με τη μεταφορά των καταδίκων στην πυριτιδαποθήκη, έπειτα από ορισμένες απαραίτητες διαρρυθμίσεις του κτίσματος ως προς την ασφάλεια και τη διαμονή των φυλακισμένων.
Η φωτογραφία που συνοδεύει το σημερινό κείμενο απεικονίζει πανοραμικά τον χώρο των φυλακών όπως ήταν περί το 1980 και έχει δημοσιευθεί στην τοπική εφημερίδα «Ελευθερία». Το όλο συγκρότημα καταλαμβάνει έναν τεράστιο ορθογώνιο χώρο, περιτειχισμένο απ’ όλες τις πλευρές. Ο ψηλός τοίχος καταλήγει σε συρματοπλέγματα. Στο κέντρο βρίσκεται το κυρίως κτίριο των φυλακών, το οποίο στέγαζε τους φυλακισμένους. Μεγάλων διαστάσεων, καλύπτει το κεντρικό σημείο του χώρου, με την είσοδο βόρεια και τα λίγα σιδερόφρακτα παράθυρα. Η σκεπή είναι δικλινής, κεραμοσκεπής και κάπως απότομη. Περιφερικά στον χώρο και εφαπτόμενα με τον τοίχο υπάρχουν διάφορα μικρότερα κτίσματα, τα οποία στεγάζουν προφανώς τις διάφορες διοικητικές υπηρεσίες. Στον ελεύθερο χώρο κυκλοφορούν ελεύθεροι ορισμένοι φυλακισμένοι. Στη βορειοανατολική γωνία διακρίνεται η στέγη με το μικρό καμπαναριό του ναΐσκου του Αγ. Ελευθερίου, του αγίου των φυλακισμένων. Σ’ αυτό εκκλησιάζονταν κάθε Κυριακή όσοι ήθελαν. Επάνω αριστερά στην εικόνα διακρίνεται η οδός Θεσσαλονίκης (Πολυτεχνείου σήμερα).
Όμως το κτίριο αυτό σαν φυλακή έχει πολύ μεγάλη ιστορία. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στο κτίριο αυτό φυλακίσθηκε πλήθος αντιστασιακών πατριωτών. Προσωπικότητες της Λάρισας, αγωνιστές και διώκτες των κατακτητών φυλακίσθηκαν σε ένα κτίριο χωρίς τις στοιχειώδεις υποδομές. Η κατάσταση έγινε χειρότερη ως προς τον αριθμό των καταδικασμένων και των συνθηκών φυλάκισης μετά το 1945, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου.
Το 1984 οι φυλακισμένοι μεταφέρθηκαν στο νέο μεγάλο κτίριο των σημερινών φυλακών και τα κτίσματα εγκαταλείφθηκαν, με προοπτική να κατεδαφισθούν και στη θέση τους να οικοδομηθούν το 5ο Γυμνάσιο και Λύκειο. Κατά τη διαδικασία της κατεδάφισης εντοπίσθηκε η ύπαρξη του παλιού τουρκικού κτιρίου, για το οποίο ενδιαφέρθηκαν διάφοροι ευαισθητοποιημένοι πολίτες της Λάρισας και το τοπικό Συμβούλιο Μουσείων Θεσσαλίας στη συνεδρία της 26ης Μαρτίου 1985, γνωμοδότησε ομόφωνα και χαρακτήρισε το κτίσμα ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Το κτίριο αποκαταστάθηκε με χρηματοδότηση του Δήμου Λαρισαίων και επίβλεψη της Εφορείας Αρχαιοτήτων της πόλης μας.
Το 2003 με ομόφωνη απόφαση του Δημοτ. Συμβουλίου της Λάρισας παραχωρήθηκαν οι παλιές φυλακές για τη δημιουργία Μουσείου Εθνικής Αντίστασης (1941-1944). Η αναστήλωση ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο του 2010 και από τότε άρχισε η λειτουργία του με διάθεση και αγώνα για τον εμπλουτισμό των εκθεμάτων και για την γνωριμία του με το ευρύτερο κοινό της πόλης μας. Η μόνιμη έκθεση του Μουσείου περιέχει εκθέματα που προέρχονται κυρίως από την Εταιρεία Συλλογής και Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων 1940-1944, από το Αρχείο Θεσσαλών Αντιστασιακών, αλλά και από ιδιώτες και φορείς.
[1]. Γνωστά κτίρια τα οποία χρησιμοποιήθηκαν ως πυριτιδαποθήκη και αποθήκες όπλων κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας μετά την επανάσταση του 1821 ήταν τρία. Το πρώτο ήταν ο ναός του Αγ. Αχιλλίου. Γράφει ο Ιωάννης Λεονάρδος το 1836 σε υποσημείωση στο βιβλίο του «Νεωτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφία» «Εις την εν Λαρίσση διατριβήν μου κατά το έτος 1823, φιλοτιμούμενος δια να ιδώ τούτον το άγιον Ναόν και να προσκυνήσω, εμβήκα εις αυτόν. Πλην κατά δυστυχίαν, εύρον παρ’ ευχήν μου τούτον τον ιερόν Ναόν μεταμορφωμένον υπό των Οθωμανών εις οπλοφυλακείον και πυριτιδοφυλακείον, δια τον μεσολαβούντα τότε πόλεμον». Το δεύτερο, η παλιά τουρκική κλειστή αγορά (μπεζεστένι) πάνω στον Λόφο. Αφού είχε γίνει παρανάλωμα πυρός το 1799 και είχε παραμείνει μόνον το κέλυφός του, χρησιμοποιήθηκε κάποια στιγμή κατά τον 19ο αιώνα ως πυριτιδαποθήκη. Το τρίτο κτίριο ήταν στην περιοχή του Αρναούτ μαχαλά (συνοικία Αγ. Αθανασίου), για το οποίο δεν γνωρίζουμε περισσότερα. Συμπληρωματικά θα πρόσθετα ότι και τα στρατιωτικά αρτοποιεία πίσω από το Αρχαίο Θέατρο χρησιμοποιήθηκαν για ένα μικρό διάστημα σαν πυριτιδαποθήκη κατά τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-13.
[2]. Τη διαδρομή της τάφρου κατέλαβε αργότερα η οδός Θεσσαλονίκης (Ηρώων Πολυτεχνείου σήμερα).
[3]. Το κτίριο αυτό είχε κτισθεί κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας από τα αδέλφια Σαχίνη από τη Σιάτιστα, με σκοπό να στεγάσει το μεγάλο πανδοχείο τους (χάνι). Αρχές του 1900 οι αδελφοί Σαχίνη μετέφεραν το πανδοχείο τους σε κτίριο εκεί κοντά, στην οδό Πολυκάρπου, ενώ στο παλιό κτίριό τους μεταφέρθηκαν οι ποινικές φυλακές της Λάρισας οι οποίες βρίσκονταν μέχρι τότε στο κέντρο της πόλης, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται η Στρατιωτική Λέσχη.
