Η προσωπικότητά του κυριάρχησε στην πόλη μας σε επιστημονικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο σε ολόκληρο το πρώτο μισό του 20ού αιώνα και ιστορικά έγινε γνωστός ως ο αναμορφωτής και δημιουργός της σύγχρονης Λάρισας. Ελάχιστοι, όμως, γνωρίζουν ότι πέραν της πολιτικής και της ιατρικής δραστηριότητάς του, είχε και μια ευρύτατη εγκυκλοπαιδική μόρφωση σε πολλούς τομείς. Όταν πλέον το 1932 έχασε πρόωρα τη σύζυγό του Ιουλία, τον Φεβρουάριο του 1934 ηττήθηκε από τον Στυλιανό Αστεριάδη στις δημοτικές εκλογές και η δικτατορία της 6ης Αυγούστου 1936 του στέρησε τη βουλευτική έδρα, είχε ήδη υπερβεί το εξηκοστό έτος της ηλικίας του. Είχε την πρόνοια καθ’ όλο το διάστημα της ζωής του να συγκεντρώνει μεθοδικά όλα τα επίσημα έγγραφα, αλλά και τα προσωπικά του αρχεία (επιστολές, ομιλίες, πρακτικά Δημοτικών Συμβουλίων, αλληλογραφία με τις αρχές). Ανήσυχος καθώς ήταν, άρχισε μεταπολεμικά να καταγράφει τις αναμνήσεις της πολυκύμαντης ζωής του, αναφέροντας και πολλά ιστορικά στοιχεία για την πόλη, στην οποία μπορεί μεν να μην είχε γεννηθεί, όμως τον ανέδειξε σε πολλούς τομείς. Η καταγραφή αυτή των αναμνήσεων κράτησε μέχρι λίγους μήνες πριν τον θάνατό του (1956) και φέρει τον γενικό τίτλο «Αναμνήσεις». Υποδιαιρείται σε κεφάλαια και σκοπός του ήταν όλα αυτά να δουν το φως της δημοσιότητας. Πρόλαβε ενόσω ζούσε να τυπώσει δύο κεφάλαια. Το πρώτο ήταν το «Από την ανασυγκρότησιν και αναμόρφωσιν της Λαρίσης μετά την απελευθέρωσιν από την τουρκοκρατίαν. Τόμος Α’. Ύδρευσις και Ηλεκτροφωτισμός Λαρίσης» και το δεύτερο «Πεπραγμένα του εν Λαρίση Τμήματος του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, από της ιδρύσεώς του κατά το 1922, μέχρι της 30ής Ιουνίου 1955». Επίσης, δακτυλογραφημένο και σε πολυγραφημένη έκδοση κυκλοφόρησε και το κεφάλαιο «Η Λάρισα, ορμητήριον του Μακεδονικού Αγώνος». Τα υπόλοιπα εννιά κεφάλαια των «Αναμνήσεων» είναι ανέκδοτα.
Στο σημερινό κείμενο θα αφήσουμε τον Μιχαήλ Σάπκα να μας περιγράψει πώς ήταν η εκπαίδευση στη Λάρισα κατά τους τελευταίους χρόνους της Τουρκοκρατίας, από το κεφάλαιο «Αναμνήσεις από την ανέγερσιν των Σχολικών Διδακτηρίων». Έχουμε απομονώσει το αρχικό τμήμα του κεφαλαίου, το οποίο αναφέρεται στους δύσκολους αυτούς χρόνους. Η περιγραφή του είναι πολύτιμη, αν και σε αρκετές περιπτώσεις η σύγχρονη έρευνα έχει μεταβάλει απόψεις σε ορισμένα ζητήματα. Στις περιπτώσεις αυτές θα καταβληθεί προσπάθεια να διορθωθούν με επεξηγηματικές παρεμβάσεις κάποιες ασάφειες ή παρερμηνείες του κειμένου του. Γράφει, λοιπόν, ο Μιχ. Σάπκας:
«Η Λάρισα με τους εθνικούς διδασκάλους τους οποίους ενεφάνισεν, με τους μορφωμένους μητροπολίτας και αρχιερείς της, εκ των οποίων τινές υπήρξαν εθνομάρτυρες, δεν ήτο δυνατόν να μην επιμεληθή της μορφώσεως των παιδιών της και να μη λάβη πρόνοιαν και διά την στέγασιν αυτών εις κατάλληλα διδακτήρια και κατά τα έτη της δουλείας της.
Τα σχολεία της Λαρίσης ήταν τριών κατηγοριών: 1) Τα Στοιχειώδους εκπαιδεύσεως, δηλαδή τα Νηπιαγωγεία και μονοτάξια Δημοτικά Σχολεία. 2) Τα αλληλοδιδακτικά, αντιστοιχούντα προς τα σημερινά τετρατάξια και εξατάξια Δημοτικά και 3) Τα Ελληνικά τριτάξια σχολεία με πρόγραμμα ανωτέρων μαθημάτων δι’ ανωτέραν μόρφωσιν, φθάνουσαν την σημερινήν Γυμνασιακήν διδασκαλίαν.
Τα Νηπιαγωγεία και τα Δημοτικά μονοτάξια σχολεία ανεγείροντο παρά την εκκλησίαν της συνοικιακής ενορίας. Τα αλληλοδιδακτικόν και το ελληνικόν παρά την Μητροπολιτικήν Εκκλησίαν του Αγ. Αχιλλείου. Παρ’ αυτήν ανεγείροντο και τα Γραφεία της Σχολικής Εφορίας και η Σχολική Βιβλιοθήκη.
Εις τα σχολεία ταύτα εδίδασκον διδάσκαλοι ευρείας μορφώσεως, προερχόμενοι από τα εκπαιδευτικά κέντρα της εποχής εκείνης, της Τσαριτσάνης, των Αμπελακίων, του Τυρνάβου, της Λαρίσης, της Κοζάνης, της Σχολής του Άθω και άλλων διακεκριμένων Σχολών. Μεταξύ των διδασκάλων των σχολείων Λαρίσης συγκαταλέγονται ο μέγας ιστορικός Κ. Κούμας ο Λαρισαίος, ούτινος προτομή κοσμεί την Κεντρικήν πλατείαν Θέμιδος, ο Πέζαρος εκ Τυρνάβου [1], ο Ασάνης εξ Αμπελακίων [2] και άλλοι.
Μεταξύ των σοφών διδασκάλων της Λαρίσης οφείλομεν να αναφέρωμεν και τον Ιωάννην Οικονόμου ή Λογιώτατον, ιερέα της μητροπολιτικής εκκλησίας Λαρίσης εκ Περλιαμάτου Ασπροποτάμου πατρόθεν έλκοντα την καταγωγήν [3], αλλά γηγενή Λαρισαίον. Ούτος συνέγραψε πολλάς γλωσσικάς και εθνικάς μελέτας ανεκδότους, φιλολογικής αξίας. Ευρίσκετο εις επαφήν και αλληλογραφίαν με πάντας τους συγχρόνους του λογάδες διδασκάλους του γένους. Την εξαιρετικήν του αλληλογραφίαν αυτήν με διάφορα σοβαρά θέματα ενσωμάτωσε εις πολυσέλιδον χειρόγραφον βιβλίον, εις ό ήσαν καταχωρημέναι πάσαι αι σπουδαίαι εκείναι επιστολαί. Δυστυχώς το βιβλίον εκείνο όπερ επρόκειτο να εκδώση ο Δήμος και η Εθνική Βιβλιοθήκη απωλέσθη ή εκλάπη εκ της οικίας της οικογενείας Λογιωτάτου κατά τον πόλεμον του 1897, κατά την υποχώρησιν [4]. Ο λόγιος ούτος ιερεύς και διδάσκαλος, λόγω της ευρείας μορφώσεώς του έλαβε παρά των συμπολιτών του Λαρισαίων το επώνυμον Λογιώτατος και είναι ο αρχηγός της γνωστής οικογενείας Λογιωτάτων της πόλεως, της οποίας είναι ο προπάππος. Έζησε κατά το 1775-1835 [5].
Οι διδάσκαλοι ούτοι εγκυκλοπαιδικότατα μορφωμένοι, εδίδασκον εις τους μαθητάς των ανωτέρων τάξεων πλην των Ελληνικών, Μαθηματικά, Άλγεβραν, Γεωμετρίαν, Φυσικήν, Χημείαν, Αστρονομίαν, Βοτανικήν και Γεωγραφίαν παγκόσμιον, ήτοι πάντα τα κλασικά μαθήματα των σημερινών Γυμνασίων και πρακτικών Λυκείων.
Τελευταίος Σχολάρχης του Ελληνικού Σχολείου Λαρίσης υπήρξεν ο αοίδιμος Οικονομίδης, επιλεγόμενος Αρβανίτης, ως καταγόμενος εκ Βορείου Ηπείρου, εμβριθέστατος και φιλοπονώτατος διδάσκαλος.
Εις τα συνοικιακά ενοριακά νηπιαγωγεία και μονοτάξια Δημοτικά Σχολεία εδίδασκον διδασκάλισσαι και εν ελλείψει τοιούτων ιερείς της εκκλησίας [6]. Εις ταύτα παρεσκευάζοντο οι μικροί μαθηταί διά το αλληλοδιδακτικόν και εκ τούτου διά το Ελληνικόν Σχολείον.
Τα σχολεία διοικούντο υπό της Σχολικής Εφορίας, αποτελουμένης εξ εγκρίτων πολιτών υπό την προεδρίαν του μητροπολίτου. Αυτή επιμελείτο της εξοικονομήσεως των απαιτουμένων οικονομικών πόρων διά την εκπαίδευσιν.
Εκ των πρώτων μελημάτων της Εφορίας ήτο η ανέγερσις σχολείων. Ταύτα ανεγείροντο διά πανδήμου συνδρομής εις χρήμα ή είδος όλων των κατοίκων και της προσωπικής εργασίας αυτών. Πρώτα εξ όλων ανεγείροντο τα ενοριακά νηπιαγωγεία και τα μονοτάξια Δημοτικά Σχολεία, τοποθετούμενα πάντοτε παρά την ενοριακήν συνοικιακήν εκκλησίαν. Ταύτα ανεγείροντο υπό της εκκλησίας και ήσαν υπό την επιμέλειαν της σχετικής ενοριακής Εκκλησιαστικής επιτροπής, ήτις και εμερίμνα διά την οικοδόμησιν αυτών με τη συνδρομή αυτής και των ενοριτών. Ενθυμούμαι λειτουργούντα πολλά των σχολείων τούτων της Τουρκοκρατίας μέχρις εσχάτων. Ταύτα ήσαν της ενορίας του Αγ. Αθανασίου [7], της ενορίας των Αγ. 40 Μαρτύρων, του μικρού Αγ. Αθανασίου εις την ενορίαν του Αγ. Νικολάου [8].
Οι διδάσκαλοι διωρίζοντο υπό της Σχολικής Εφορίας, ήτις εμερίμνα διά την εξασφάλισιν των οικονομικών μέσων προς πληρωμήν των μισθών αυτών, προς αγοράν σχολικών χαρτών και φυσικών οργάνων. Αι εξετάσεις ελάμβανον επίσημον και πανηγυρικόν χαρακτήρα. Δίδακτρα και οι εύποροι και οι άποροι μαθηταί δεν επλήρωναν. Οι μαθηταί απολυόμενοι εκ του Ελληνικού Σχολείου, όσοι προωρίζοντο δι’ ευρυτέρας σπουδάς μετεβαινον εις Αθήνας και ενεγράφοντο εις το Βαρβάκειον Γυμνάσιον. Καθ’ όλην την Θεσσαλίαν δεν υπήρχε Γυμνάσιον».
----------------
[1]. Ο Ιωάννης Δημητριάδης-Πέζαρος (1749-1806) δίδαξε στις Σχολές του Λιβαδίου, της Τσαριτσάνης και κυρίως του Τυρνάβου. Δεν τεκμηριώνεται από καμία πηγή ότι δίδαξε και στη Σχολή της Λάρισας. Απλώς υπήρξε δάσκαλος του Λαρισαίου Κων. Κούμα.
[2]. Ο ιατροφιλόσοφος, φιλόλογος και μαθηματικός Σπυρίδων Ασάνης (1749-1833) δίδαξε επί πέντε χρόνια στη Σχολή των Αμπελακίων, αλλά η καταγωγή του ήταν από την Κεφαλονιά. Και γι’ αυτό δεν υπάρχουν πληροφορίες ότι δίδαξε σε σχολές της Λάρισας.
[3]. Σε καμιά άλλη ιστορική πηγή δεν αναφέρεται ότι ο Ιωάννης Οικονόμου Λογιώτατος αναδέχθηκε το χάρισμα της ιεροσύνης. Εξάλλου είναι γνωστό ότι νυμφεύθηκε και για δεύτερη φορά το 1839. Επειδή ο Σάπκας τον αναφέρει και σαν ιερέα του μητροπολιτικού ναού, προφανώς τον συγχέει με τον θείο του Δημήτριο που ήταν Οικονόμος της Μητροπόλεως Λαρίσης. Επίσης, είναι η μοναδική αναφορά που έχουμε για την καταγωγή του πατέρα του Ιωάννου Οικονόμου-Λογιωτάτου από την περιοχή του Ασπροποτάμου. Για την αξιοπιστία των στοιχείων αυτών αξίζει να αναφέρουμε ότι ο Μιχαήλ Σάπκας νυμφεύθηκε την Ιουλία Λογιωτάτου, δισέγγονη του Ιωάννου Λογιωτάτου.
[4]. Εδώ ο Σάπκας αναφέρεται στη συλλογή επιστολών που αντέγραψε ο Ιωάννης Λογιώτατος και εκδόθηκε το 1964 με τον τίτλο: Επιστολαί διαφόρων αντιγραφείσαι παρ’ εμού του Ιωάννου Οικονόμου Λαρισαίου. 1823, Ιουλίου 25. Λάρισα. Στον εκτενή πρόλογο αυτού του βιβλίου μπορεί κανείς να παρακολουθήσει με λεπτομέρειες την τύχη αυτού του χειρογράφου σύμφωνα με την άποψη του νέου κατόχου του, ιατρού Αντωνιάδη και την περιπετειώδη έκδοσή του.
[5]. Η ιστορική έρευνα σήμερα έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο Ιωάννης Οικονόμου Λογιώτατος έζησε από το 1783 έως το 1842.
[6]. Παρατηρείστε και το δημοσιευόμενο γαλλικό χαρακτικό του 1876.
[7]. Μεταπολεμικά το Σχολείο αυτό μετατράπηκε στον προσωρινό ναό του Αγ. Αθανασίου.
[8]. Πρόκειται για το ναΐδριο στον Παράσχου Μαχαλά, το οποίο διατηρείται μέχρι και σήμερα επί της οδού Ροΐδου. Πάντως ειδικά κτίρια για να στεγάσουν ελληνικά σχολεία δεν είχαν ανεγερθεί την περίοδο της Τουρκοκρατίας, πλην του Γυμνασίου, το οποίο και αυτό δεν είχε ολοκληρωθεί μέχρι το 1881. Συνήθως στεγάζονταν σε απλές κατοικίες, κυρίως μεγάλα τουρκικά κονάκια, έπειτα από τις αναγκαίες εσωτερικές διαρρυθμίσεις.
