Είναι γνωστό ότι η Λάρισα κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας (1423-1881) συγκαταλέγονταν, μαζί με τη Θεσσαλονίκη,στις μεγαλύτερες πόλεις της ευρωπαϊκής Τουρκίας. Παρ’ όλον ότι ο χριστιανικός της πληθυσμός είχε αισθητά συρρικνωθεί από τις πυκνές μετοικήσεις του στις γύρω ασφαλείς ορεινές περιοχές της Θεσσαλίας, αλλά και από τους εξισλαμισμούς, όμως η εγκατάσταση μεγάλου αριθμού μουσουλμανικού στοιχείου από την Ανατολή και η μετατροπή της σε σπουδαίο στρατιωτικό κέντρο,είχε σαν αποτέλεσμα την μεγάλη αλλοίωσητωνπληθυσμιακώνσυσχετισμών της πόληςσε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Ο αριθμός των κατοίκων της σε ορισμένες χρονικές περιόδους είχε φθάσει σε υψηλά μεγέθη και μάλιστα κάποιος περιηγητής έφθασε στο σημείο να αναφέρει ότι ο πληθυσμός της Λάρισας έφθανε τους 300.000 κατοίκους[1].Οι Οθωμανοί παρ’ όλο που άλλαξαν το όνομά της σε ΓενήΣεχήρ, όμως στη συνείδηση όλων παρέμεινε σαν Λάρισα[2].
Λόγω της γεωγραφικής θέσεως και του πληθυσμού η Λάρισα διέθετε έναν μεγάλο αριθμό μουσουλμανικών τεμενών, ο οποίος κυμαίνονταν από 22-29, ανάλογα με την μέτρηση που έκανε κάθε επισκέπτης της πόλης. Όμως μεγάλα και ψηλά κτίσματα υπήρχαν ελάχιστα, προφανώς επειδή η περιοχή ήταν έντονα σεισμογενής. Ένα από τα ελάχιστααυτά επιβλητικά κτίρια που διέθετε η πόληκατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας ήταν ο Mevlevihane, το οποίο στους περισσότερους Λαρισαίους είναι άγνωστος (αν εξαιρέσει κανείς όσους ασχολούνται με την ιστορία αυτής της περιόδου), αν και από την περιοχή που βρισκόταν περνούν σήμερα χιλιάδες αυτοκίνητα και πεζοί. Ο Mevlevihaneήταν τεκές των Μεβλεβήδων, δηλαδήμονή (αν θέλαμε να τον παραλληλίσουμε με τον χριστιανισμό) του μουσουλμανικού τάγματος των στροβιλιζόμενων δερβίσηδων, οι οποίοι πήραν την ονομασία αυτή από μια ειδική τελετουργία, η οποία τους χαρακτήριζε. Τον τεκέ αυτόν ταυτοποίησε και ερεύνησε ο ιστορικός Θεόδωρος Παλιούγκας[3].
Βρισκόταν αμέσως αριστερά μετά την έξοδο της γέφυρας του Πηνειού, καθ’ οδόν προς τον Πέρα μαχαλά. Όλες οι ιστορικές πηγές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο τεκές αυτός ήταν κτισμένος στα 1650. Ιδρυτής του ήταν κάποιος ευκατάστατος Λαρισαίος Οθωμανός, ο Χατζή Αχμέτ. Αναφορές για την παρουσία του έχουμε αρκετές. Η παλαιότερη είναι του 1668 από τον Οθωμανό περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπί[4]. Συγκεχυμένη περιγραφή του έχουμε και από τον JohnGalt[5]. Κατά την σύντομη επίσκεψή του στη Λάρισα το μεγαλοπρεπές αυτό κτίριο ο Galtτο εξέλαβε ως Διοικητήριοκαι μάλιστα το θεώρησε ως το επιβλητικότερο δημόσιο κτίριο που είχε συναντήσει κατά την περιήγησή του σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο[6].Την ίδια περίοδο περιγράφει των τεκέ των Μεβλεβήδων και ο άγγλος HenryHolland, ο οποίος επισκέφθηκε τη Λάρισα το 1810, χωρίς όμως να τον κατονομάσει, ενώ ο δικός μας Ιωάννης Λεονάρδος από τα Αμπελάκια στο βιβλίο του «Νεωτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφία» που εκδόθηκε στην Πέστη το 1836, αναφέρει την ύπαρξη τεκέ στην έξοδο της γέφυρας, στην αρχή του λιθόστρωτου δρόμου που οδηγούσε προς την Γιάννουλη και τον Τύρναβο.
Πέρα όμως από τις περιγραφές του κτιρίου αυτού που έχουμε αναφέρει, η μορφή του έχει αποτυπωθεί και στα χαρακτικά ορισμένων περιηγητών. Χρονολογικά πρώτη πρέπει να τοποθετηθεί η υδατογραφία του άγγλου ευγενή WilliamHaygarth (1782-1825;), ο οποίος επισκέφθηκε τη Θεσσαλία τον Σεπτέμβριο του 1810. Ακολουθεί η υδατογραφία του JosephCatrwright, η οποία βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Μπενάκη, το οποίο την χρονολογεί στα 1810[7].Αμέσως μετά (Νοέμβριος του 1812) έχουμε τη χαλκογραφία του άγγλου ιατρού HenryHolland, το 1833 το χαρακτικό τουάγγλου ChristopherWordsworth (1807-1885)και αργότερα αρκετών άλλων. Είναι νομίζω ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κανείς την εξέλιξη της απεικόνισης του τεκέ των Μεβλαβήδωνχρονολογικά[8] και να διαπιστώσει τις φθοροποιές επεμβάσεις του χρόνου και της εγκατάλειψης στο επιβλητικό αυτό κτίσμα.
Απ’ όλες αυτές τις απεικονίσεις η πλέον αξιόπιστη είναι η υδατογραφία του ζωγράφου JosephCartwright. Ο άγγλος καλλιτέχνης στάθηκε στη δεξιά όχθη του Πηνειού και έστησε το καβαλέτο του περίπου στην περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα το κτίριο του Τεχνικού Επιμελητηρίου, με θέα προς την βορειοδυτική πλευρά της πόλης και με επίκεντρο τη μεγάλη πέτρινη γέφυρα. Η εικόνα που δημοσιεύεται προέρχεται από τη υδατογραφία αυτή και παριστάνει λεπτομέρεια του τεκέ των Μεβλεβήδων, όπως τονκατέγραψε ο καλλιτέχνης.
Επρόκειτο για ένα εντυπωσιακό συγκρότημα κτιρίων το οποίο βρισκόταν στην αριστερή όχθη του Πηνειού, ακριβώς απέναντι από το τζαμί του Χασάν Μπέη, που βρισκόταν στην απέναντι δεξιά όχθη. Όπως αναφέρθηκε, ήταν κάτι αντίστοιχο με τα χριστιανικά μοναστήρια και όπως αυτά, έτσι και οι τεκέδες, εκτός από το τζαμί,, το οποίο ήταν ο κύριος χώρος προσευχής και λατρείας, διέθεταν και άλλους χώρους, όπως τα κελιά των δερβίσηδων, την αίθουσα όπου εκτελούσαν τους τελετουργικούς τους χορούς, διάφορα βοηθητικά κτίσματα, κλπ. Τα κεντρικό κτίριο,όπως παρατηρούμε, ήταν επίμηκες, διώροφοκαι εξωτερικά διακρίνονταν για τα κομψά οθωμανικά αρχιτεκτονικά στοιχεία με τα οποία ήταν στολισμένο. Διάσπαρτα γύρω του υπήρχαν και άλλα κτίσματα με διαφορετική αρχιτεκτονική μορφή. Αναμφισβήτητα ήταν ένα συγκρότημα το οποίο προκαλούσε το ενδιαφέρον τόσο για το μέγεθος, όσο και για την αισθητική του.
Ο Meblevihaneκατελάμβανε τον τρίτο από τους τέσσερες χώρους που όριζε η φημισμένη γέφυρα της Λάρισας. Βορειοανατολικά ήταν ο λόφος της Ακρόπολης με τον ναό του Αγίου Αχιλλίου, νοτιοανατολικά το τζαμί του Χασάν μπέη σε μια υπερυψωμένη περιοχή και νοτιοδυτικά ο τεκές των Μεβλεβήδων. Βορειοδυτικά εκτείνονταν ένας απέραντος επίπεδος χώρος, ο ποίος ξεκινούσε πίσω από την περιοχή του σημερινού κηποθέατρου και έφθανε μέχρι το γήπεδο. Ο χώρος αυτός ήταν προορισμένος αποκλειστικά για την εκτέλεση των στρατιωτικών γυμνασίων του οθωμανικού στρατού.
Από το 1850, όπως διακρίνουμε και από τη χρονολογική σύγκρισητων χαρακτικών, το κτιριακό συγκρότημα του τεκέ των Μεβλεβήδων σιγά-σιγά άρχισε να καταστρέφεται και ο χώρος να μεταβάλλεται. Τελευταία του οικοδομικά στοιχεία ανιχνεύονται στη δεκαετία του 1880. Σε φωτογραφίες του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα στη θέση του έχουν αναπτυχθεί κατοικίες και καταστήματα. Ένα απ’ αυτά ήταν το Θέατρο Γκουλιάμα και Νωλέσσα (1889), στην αριστερή όχθη του Πηνειού και φιλοξενούσε θιάσους που άφησαν εποχή[9].
----------------------------------
[1]. Ο αριθμός αυτός θεωρείται εξωπραγματικός. Μπορεί κατά την παραμονή του Σουλτάνου στη Λάρισα (1668-1669) ο πληθυσμός της να αυξήθηκε αρκετά, μέχρι του σημείου οι ξένες αποστολές να μη βρίσκουν καταλύματα στη Λάρισα και να καταφεύγουν στον γειτονικό Τύρναβο, αλλά η μαρτυρία του DelaGuilletiere (1676) είναι η μοναδική που αναφέρει τον αριθμό αυτόν, δεν μπορεί να ταυτοποιηθεί και επομένως δεν γίνεται εύκολα πιστευτή.
[2]. Το όνομα ΓενήΣεχήρ, που ελληνικά σημαίνει Νεάπολη, δεν επεκράτησε παρά μόνον στα επίσημα οθωμανικά έγγραφα. Στις καθημερινές συζητήσεις τους όλοι οι κάτοικοι της πόλης (μουσουλμάνοι, χριστιανοί, εβραίοι, αθίγγανοι, νέγροι, κλπ.) χρησιμοποιούσαν την ονομασία Λάρισα. Το ίδιο συμβαίνει και με τους περιηγητές που την επισκέφθηκαν. Όλοι την αναφέρουν με την αρχαία ονομασία της. Μάλιστα στους εκατοντάδες χάρτες του ελλαδικού χώρου που κυκλοφόρησαν στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας μόνον δύο ή τρείς έχω εντοπίσει που την αναφέρουν και ως YeniSehir.
[3]. Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881), τόμ. Β΄, Κατερίνη (2007) σ. 421-423.
[4]. Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Θεσσαλία στο Οδοιπορικότου περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή (1668), εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια, Λάρισα, (2001), σελ. 42-43.
[5]. Ο JohnGalt(1779-1839) ήταν Σκωτσέζος συγγραφέας και επιχειρηματίας. Κατά την περίοδο 1809-1811 περιηγήθηκε τον ελληνικό χώρο και το 1812 δημοσίευσε στο Λονδίνο το οδοιπορικό του, το οποίο παραδόξως δεν έτυχε σπουδαίας υποδοχής. Το 1830 δημοσίευσε την πρώτη πλήρη βιογραφία του Λόρδου Βύρωνα.
[6]. Σιμόπουλος Κυριάκος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τόμ. Γ1 (1800-1810), Αθήνα (1975) σελ. 527.
[7]. Ο J. Cartwright (1789-1829) σύμφωνα με τα βιογραφικά του στοιχεία έφθασε στον ελληνικό χώρο μετά το 1815, χρονολογία κατά την οποία τα Ιόνια νησιά πέρασαν στη Βρετανική κυριαρχία (1815) και υπηρέτησε στην Κέρκυρα για μερικά χρόνια ως Διευθυντής των Οικονομικών Υπηρεσιών. Την περίοδο αυτή ταξίδευσε στα Επτάνησα και στη γύρω περιοχή.Επομένως στη Λάρισα και τα Τέμπη πρέπει να βρέθηκε την περίοδο 1815-1820
[8]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Η Λάρισα στα χαρακτικά των Ευρωπαίων περιηγητών (16ος-19ος αι.), Λάρισα (2006) σ. 59-62.
[9]. Η μουσική κίνηση της Λάρισας από την απελευθέρωση (1881) μέχρι το 1935. Χειρόγραφο κείμενο του παλιού φαρμακοποιού και επί σειρά ετών προέδρου του Δημοτικού Ωδείου Λάρισας Βάσου Κυλικά.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
Ο Τεκές των Μεβλεβήδων γύρω στα 1810.
* Η στήλη φιλοξενείται εκτάκτως σήμερα, καθώς, λόγω της αργίας αύριο δε θα εκδοθεί η «Ε».
