ΤΑ ΜΥΘΙΚΑ ΤΕΜΠΗ

Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα

Oπως τα περιγράφει ο Χρ. Ζαλοκώστας

Τέμπη. Χαρακτικό του 1545 από τον Nicolaus Gerbelius, στο βιβλίο του Descriptio Graeciae, τυπωμένο στη Βασιλεία της σημερινής Ελβετίας

Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου ([e-mail])

Πριν προχωρήσουμε στην περιγραφή των Τεμπών από τον Χρήστο Ζαλοκώστα, θα πούμε δύο λόγια για το δημοσιευόμενο χαρακτικό. Είναι πολύ παλαιό, σπάνιο και δημοσιεύθηκε σε βιβλίο του Nicolaus Gerbelius, το οποίο εκδόθηκε στη Βασιλεία της σημερινής Ελβετίας το 1545. Το βιβλίο έχει τον τίτλο Descriptio Graeciae (Περιγραφή της Ελλάδος), είναι γραμμένο στη λατινική γλώσσα και αποτελεί επανέκδοση, με διάφορες συμπληρώσεις, του ομότιτλου βιβλίου του Κερκυραίου ουμανιστή του 16ου αιώνα Νικολάου Σοφιανού. Εκείνο όμως που κυρίως διαφοροποιεί την έκδοση αυτή του Gerbelius είναι ότι συνόδευσε και εμπλούτισε το κείμενο με 21 ξυλογραφίες οι οποίες αποτελούν αναπαράσταση διαφόρων πόλεων και τοποθεσιών του ελληνικού χώρου. Είναι φιλοτεχνημένες με γοτθική τεχνοτροπία, ένα εικαστικό ρεύμα πολύ δημοφιλές την περίοδο του 16ου αιώνα. Από τις ξυλογραφίες αυτές δύο έχουν σχέση με τον θεσσαλικό χώρο. Η μία έχει τίτλο Larissa και η άλλη, η δημοσιευόμενη σήμερα Tempe. Στο χαρακτικό αυτό των Τεμπών αποτυπώνονται πολλά από τα ιστορούμενα μυθολογικά κυρίως γεγονότα από τον Χρ. Ζαλοκώστα.
Ο Χρήστος Ζαλοκώστας, συγγραφέας και πολιτικός[1], κυκλοφόρησε το 1944, κατά τη διάρκεια της κατοχής, το βιβλίο του με τίτλο «Το περιβόλι των Θεών». Πρόκειται για ένα περιηγητικό βιβλίο, μέσα στις σελίδες του οποίου έχει καταγράψει εντυπώσεις από το οδοιπορικό του στη Θεσσαλία, τη Βόρεια Ήπειρο και τη Μακεδονία. Για την περιοχή μας έχει σταθεί σε πολλές τοποθεσίες, ιδιαίτερα όμως είναι πιο αναλυτικός για τη Λάρισα, τα Τέμπη και τα Αμπελάκια. Από τις εντυπώσεις του ξεχωρίζουμε για σήμερα αυτές που κατέγραψε για τα μυθικά Τέμπη. Η περιγραφή είναι λυρικότατη, οι αναφορές σε μύθους γύρω από την περιοχή είναι συχνή και o θαυμασμός του συχνά τον παρασύρει σε υπερβολές. Θα αφήσουμε το κείμενό του να κυλίσει ακέραιο, χωρίς διορθώσεις ή προσθήκες, για να μη διακόπτεται η ροή των σκέψεών του:
«Βγαίνοντας από τη Λάρισα για τα Τέμπη είδαμε γύρω μας να απλώνεται η θεσσαλική πεδιάδα τόσο πλατιά ώστε να σπρώχνει πέρα τον ουρανό. Ο ήλιος, ο Φοίβος Απόλλωνας, επειδή πάμε στα δικά του τα μέρη, δεν μας φιλαργυρεύεται (τσιγκουνεύεται) σήμερα το φως του. Ανεβαίνει με μεγαλοπρέπεια, ομορφαίνοντας τον κόσμο. Τις δαρμένες φυλλωσιές των δένδρων που δείχνουν τις μπόρες των τελευταίων ημερών, τις γεμίζει χρυσάφια, τα νερά του Πηνειού καθώς κυλάνε ήσυχα, τα κάνει να πετάνε φεγγοβολιές όπως τα διαμάντια.
Δάφνες φυτρώνουν παντού στην πατρίδα του αρχαίου μύθου που λέει πως ο Απόλλωνας αγάπησε τη βοσκοπούλα Δάφνη και την κυνηγούσε ολόκληρα μερόνυχτα να την πάρει με τη βία. Εδώ στα Τέμπη, τα ξημερώματα, την πρόφθασε επί τέλους, μα τη στιγμή που την αγκάλιαζε, του μεταμορφώθηκε μέσα στα χέρια του σε δένδρο δάφνης. Το παραμύθι αυτό θέλει να παραστήσει το αιώνιο κυνήγι του Ήλιου προς τη ροδαλή αυγή που μόλις την πλησιάζει τα ξημερώματα, του χάνεται αμέσως.
Προσπερνάμε το σταυροδρόμι των Αμπελακίων και μπαίνουμε στα Τέμπη, αμέσως μετά την πολύτοξη γέφυρα του Μπαμπά. Τα δύο μεγάλα βουνά, η Όσσα δεξιά και ο Όλυμπος αριστερά, όσο πάει πλησιάζουν μεταξύ τους. Σε λίγο καταντούνε στένωμα που μέσα τους ρέει ο Πηνειός. Και αν δεν είχε βεβαιώσει η γεωλογία την παλιά παράδοση ότι τα Τέμπη χώρισαν από σεισμό, πάλι θα την επίστευα, τόσο οι δύο πλευρές των βουνών ταιριάζουν.
Ο Αθηναίος γράφει ότι την προϊστορική εποχή, την ώρα που καθόταν στο γεύμα ο βασιλιάς των Πελασγών, του παρουσιάστηκε ένας τσοπάνης, Πέλωρος τ’ όνομα, και του έφερε την είδηση πως ο Όλυμπος σκίστηκε στα δύο και τα νερά της Θεσσαλίας χύνονταν με ορμή στον Θερμαϊκό κόλπο. Ο βασιλιάς τόσο χάρηκε μ’ αυτή την είδηση ώστε δώρισε του τσοπάνη το τραπέζι του, έτσι όπως ήταν στρωμένο με τα χρυσά σκεύη. Από τότε κάθε χρόνο οι Θεσσαλοί γιόρταζαν τα λεγόμενα Πελώρια, συνήθιζαν να μαζεύουν όλους τους ξένους και να τους ταΐζουν δωρεάν, ελευθέρωναν για 24 ώρες τους φυλακισμένους και τους δίνανε να φάνε και να μεθύσουν στο ύπαιθρο.
Τα στενά τα περνάμε πεζοί, γιατί μόνο έτσι μπορείς να απολαύσεις την ομορφιά του μέρους. Όταν είχα πρωτοέρθει εδώ προ ετών, το θέαμα μου φάνηκε ωραιότερο, γιατί τότε στόλιζαν τις όχθες πυκνά φουντωτά πλατάνια που τώρα τα κόψανε για να προλάβουν πλημμύρες, αλλά και πάλι δεν υπάρχει στην Ελλάδα δεύτερη τέτοια πετρωμένη κοσμοχαλασιά. Τα βουνά συμπιέζουν όχι μόνο το ποτάμι αλλά και τον οδοιπόρο, τον στριμώχνουν, μόλις του αφήνουν τόπο να διαβεί ανάμεσα στους βράχους και το νερό.
Την ξεχωριστή τους ομορφιά τα Τέμπη τη χρωστάν στις μεγάλες αντιθέσεις που τ’ αποτελούν, στην εναλλαγή του γέρικου με το νέο, του ήμερου με το βάρβαρο. Από τη μια μεριά βλέπεις την αγριάδα των βουνών με τα βαθιά σημάδια του ξεριζώματος, από την άλλη τον Πηνειό που κυλάει στα πόδια τους παραδεισένιος, σα να μη συνέβηκε τίποτα. Έχεις ένα κρυφό αίσθημα πως η γη εδώ είναι τρελή, δεν ξέρει τι θέλει. Αγριεύει και γελάει συγχρόνως. Οι ανθισμένες όχθες είναι ό,τι πιο μαλακό υπάρχει, καθαρά νερά ρυακιών τρέχουν από τις πλαγιές προς τα κάτω και βουτάν στον Πηνειό με χαρούμενους αφρούς, αλλά μόλις σηκώσεις το κεφάλι σε ξαφνιάζει ο απότομος πέτρινος τοίχος του Ολύμπου. Τα γέρικα πλατάνια μοιάζουν καταφαγωμένα, αλλά τα νιόβγαλτα φύλλα τους έχουν το τρυφερότερο πράσινο χρώμα που μπορεί να πλάσει η φύση. Οι βράχοι είναι ξεροί και όμως στολισμένοι με άπειρα κίτρινα και μπλε λουλουδάκια. Εδώ το ποτάμι πλαταίνει και ρέει με ησυχία κουβαλώντας γόνιμη λάσπη, εκεί τα βουνά το κρατούν φυλακισμένο σαν επικίνδυνο βαρυποινίτη. Στα νερά του πίστευαν οι αρχαίοι ότι διαλυόταν η λέπρα, για τούτο οι λεπροί έρχονταν εδώ και δοκίμαζαν να περάσουν τα Τέμπη, κολυμπώντας αντίθετα στη ροή του Πηνειού, για να αφήσουν τη βρώμα τους προς τα πίσω.
Έχουν μια περίεργη επιμονή όλοι οι αρχαίοι συγγραφείς να περιγράφουν τούτον τον ποταμό με κατακάθαρα νερά, ενώ η θολούρα του είναι χειμώνα-καλοκαίρι μοναδική. Ο Όμηρος τον λέει «αργυροδίνην». Ο Οβίδιος και ο Πλίνιος υμνούν την πάστρα του και ο γεωγράφος Στράβων, που σπανιότατα λαθεύεται, βεβαιώνει τα ίδια με τη φράση «Πηνειού δε καθαρόν έστιν ύδωρ». Πώς να εξηγηθεί αυτή η διαφορά; Πώς αλλιώς παρά ότι στην αρχαιότητα η Θεσσαλία ήταν κατάφυτη από δένδρα που συγκρατούσαν το χώμα στις πλαγιές, ενώ τώρα η αδενδρία της αφήνει τις βροχές να κατατρών τους λόφους και να γεμίζει το ποτάμι βούρκο.
Στη μέση των στενών σώζεται ακόμα αρχαίος δρόμος, διπλό αυλάκι σκαλισμένο στις πέτρες από τα χνάρια των αρμάτων, και λίγο παρέκει, στην κορυφή απόκρημνου βράχου, τα ερείπια ενός από τα τέσσερα φρούρια που προστάτευαν τη διάβαση, το Κάστρο της Ωριάς με τον συγκινητικό του θρύλο.
Εδώ υπήρχε ένα από τα σεβαστότερα ιερά της θρησκείας των παλαιών, ο πρώτος ναός, ο αρχαιότερος από τους χιλίους που είχαν αφιερώσει οι Έλληνες στον Απόλλωνα, τον νικητή του χάους. Το ίδιο το μαντείο των Δελφών αναγνώριζε ως πρόγονό του το θεσσαλικό τέμενος και κάθε εννιά χρόνια μια μεγάλη συνοδεία ξεκινούσε από τους Δελφούς για να έλθει στην κοιτίδα της λατρείας του θεού του. Η εγκατάσταση του Φοίβου κοντά στον Πηνειό έγινε εξ αιτίας του φόνου του μεγάλου φιδιού Πύθωνα, γιατί ο θεός εδώ καθαρίσθηκε από τα αίματα. Ο Πύθωνας αντιπροσωπεύει στη μυθολογία τη Γη και ο Απόλλωνας τον Ήλιο. Όταν είδε ο Φοίβος από ψηλά τον Πύθωνα άρχισε να του ρίχνει τα βέλη του. Το φίδι φοβήθηκε και τρύπωσε βαθιά στη φωλιά του, αλλά ως εκεί πέρασαν τα βέλη και το αποτελείωσαν. Για τον φόνο αυτό τιμωρήθηκε ο Φοίβος να χάσει τη θεία του δύναμη για τέσσερα χρόνια και να δουλέψει σκλάβος στη Θεσσαλία, βοσκός φοράδων. Ο μύθος αυτός θέλει να παραστήσει τις αμείλικτες ακτίνες του ήλιου, που σαν βέλη φαρμακερά πέφτουν από τον ουρανό και καίνε το καλοκαίρι τις σπορές, καίνε τις ρίζες ως μέσα στη γη. Οι τέσσερις χρόνοι της σκλαβιάς συμβολίζουν τους τέσσερις μήνες του χειμώνα, οπόταν ο ήλιος είναι χωρίς δύναμη, ακίνδυνος πια και σαν δεμένος.
Στην έξοδο των Τεμπών βλέπουμε μια μεγάλη σχεδία αραγμένη στην όχθη. Είναι η περαταριά του Πυργετού…».
------------------
[1]. Ο Ζαλοκώστας Χρήστος (1894-1975) σπούδασε χημικός μηχανικός στο Μόναχο. Υπήρξε μέλος της ελληνικής αθλητικής αποστολής στους Ολυμπιακούς αγώνες του 1936 στο Βερολίνο στο άθλημα της ξιφασκίας. Το 1946 εκλέχτηκε βουλευτής με το Λαϊκό κόμμα και το 1952 με τον Ελληνικό Συναγερμό. Νυμφεύθηκε δύο φορές. Την πρώτη φορά τη Ρωξάνη Μάνου, αδελφή της Ασπασίας Μάνου, συζύγου του βασιλιά Αλεξάνδρου και τη δεύτερη φορά την αθλήτρια του τένις Ελένη Ρετσίνα, γόνο γνωστής κλωστοϋφαντουργικής οικογένειας του Πειραιά.