Η εικόνα του προέρχεται από ένα χαρακτικό που υπάρχει στο οδοιπορικό του Christopher Wordsworth.
O Wordsworth (1807-1885) γεννήθηκε στο Lambeth της Αγγλίας. Σπούδασε διαδοχικά στο Winchester και στο Trinity College του Cambridge και αργότερα ακολούθησε τον ιερατικό κλάδο, όπου έφθασε μέχρι τον βαθμό του επισκόπου στο Lincoln. Παράλληλα υπήρξε ακαταπόνητος συγγραφέας, διορατικός αρχαιολόγος, έξυπνος ερευνητής και κλασικός φιλόλογος. Το έργο του διακρίνεται από καθαρή σκέψη και σοβαρότητα, ενώ το ύφος του είναι ζωηρό, ευγενικό και επιβλητικό.
Ένθερμος Φιλέλληνας καθώς ήταν, ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1832-1833 με σκοπό να γνωρίσει τους ενδιαφέροντες ανθρώπους της χώρας αυτής, να περιηγηθεί στους θαυμαστούς τόπους της και να θαυμάσει από κοντά τις ξακουστές αρχαιότητες, για τις οποίες τόσα πολλά είχε διαβάσει από μικρός. Ταξίδεψε σε ολόκληρη την Ελλάδα και κυρίως στην Αττική. Καρπός όλων αυτών των περιηγήσεών του ήταν η συγγραφή και κυκλοφορία εξαιρετικών βιβλίων. Όλα αυτά τα έργα του θεωρούνται ακόμη και σήμερα αυθεντικές πηγές πληροφοριών και αποτελούν σημεία αναφοράς πολλών συγγραφέων, αρχαιολόγων και ιστορικών.
Στη Θεσσαλία βρέθηκε ο Wordsworth στο τέλος της άνοιξης του 1833 και της αφιέρωσε ένα εκτεταμένο κεφάλαιο με εντυπώσεις, καθώς και άφθονες ξυλογραφίες στο ταξιδιωτικό βιβλίο του για την Ελλάδα [1]. Για τη Λάρισα γράφει: «Αξίζει να αναφερθούν τα τζαμιά της για τον μεγάλο αριθμό και την επιβλητικότητά τους. Λέγεται ότι υπάρχουν 24, ενώ δεν υπάρχει παρά μόνον ένας χριστιανικός ναός... Πουθενά αλλού δεν θα συναντήσει κανείς τόσες πολλές από τις, σαν φαντάσματα, μορφές, οι οποίες κινούνται κλεφτά στους δρόμους, μέσα στις μακριές άσπρες φορεσιές τους, που η μοναδική επαφή που έχουν με τον κόσμο γίνεται με την βοήθεια δύο ανοιγμάτων στα λινά τους καλύμματα, στο ύψος των ματιών. Αυτή την εμφάνιση είχαν οι Τουρκάλες στη Λάρισα... Τα απομεινάρια της αρχαίας πόλης της Λάρισας είναι εντελώς ασήμαντα. Μερικά τμήματα των τειχών της ελληνιστικής ακρόπολης έχουν ενσωματωθεί στα κτίρια του τουρκικού παζαριού [2]. Αρχαίες επιγραφές εντοπίζονται στις επιτύμβιες στήλες, οι οποίες έχουν αποσπασθεί από τους φυσικούς τους χώρους και τώρα είναι τοποθετημένες πάνω από τους τάφους, στα τουρκικά κοιμητήρια της πόλης».
Το οδοιπορικό του Wordsworth για την Ελλάδα κοσμείται με 356 ξυλογραφίες και 28 ατσαλογραφίες. Από τις ξυλογραφίες, τρεις απεικονίζουν τοπία της Λάρισας. Το ένα από τα τρία είναι αυτό που συνοδεύει το σημερινό κείμενο.
Η καταγραφή του συγκεκριμένου χαρακτικού φαίνεται να έγινε από κάποιο ψηλότερο σημείο της Λάρισας, στην προκειμένη περίπτωση από την ανατολική πλευρά του λόφου της Ακρόπολης, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται ότι απέμεινε από την παλιά τουρκική αγορά (μπεζεστένι). Ο Wordswοrth από το σημείο αυτό αποτύπωσε τη βορειοανατολική πλευρά της πόλης.
Δεξιά προέχει το τζαμί του Ομέρ μπέη. Ο Ομέρ μπέης ήταν γιος του Τουρχάν μπέη. Ο τελευταίος θεωρείται ως ο κατακτητής της Θεσσαλίας το 1423. Το τζαμί κτίσθηκε το 1474 και αναφέρεται στις διαθήκες των Τουραχανιδών που συντάχθηκαν το 1484. Διαβάζουμε από την διαθήκη του Ομέρ μπέη: «…ο ηγεμονικώτατος, ο ισχυρός Χατζή Ομέρ Βέης, υιός του μακαρίτου Χατζή Τουρχάν Βέη, ακολουθών τούτους προς εκτέλεσιν των πέντε ωρών της προσευχής και προς εκπλήρωσιν του καθήκοντος της Παρασκευής, ιδρύσατο εν τη πόλει Λαρίσσης έν Τέμενος (τζιαμείον) και επέτρεψε την εκτέλεσιν των προσευχών» [3].
Το τζαμί αυτό έχει αποτυπωθεί σε χαρακτικά και άλλων περιηγητών, όπως του Stackelberg, του Pouqueville και άλλων. Κατά την προσωρινή κατάληψη της Θεσσαλίας από τους Τούρκους το 1897 ο τρούλος του τεμένους του Ομέρ μπέη καταγράφηκε από μακρινή απόσταση και μάλιστα το ψηλότερο σημείο του μιναρέ διακρίνεται κολοβό (κρημνισμένο). Την καταγραφή αυτήν έκανε ο Henri Turot, ανταποκριτής της γαλλικής εφημερίδας Le Monde Illustre των Παρισίων στον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Τελευταία καταγραφή του, πάλι από μακρινή απόσταση, βρίσκεται σε επιστολικό δελτάριο των Πάλλη και Κοτζιά, το οποίο χρονολογείται περί το 1900.
Αρχιτεκτονικά το τζαμί του Ομέρ μπέη αποτελείτο από μια τετράγωνη αίθουσα προσευχής, η οποία καλυπτόταν από τυφλό (χωρίς παράθυρα) τρούλο, επικαλυμμένο με μολύβι. Στη βόρεια πλευρά του υπήρχε ανοικτή στοά και στη βορειοδυτική γωνία βρισκόταν ένας κομψός, ψηλόλιγνος μιναρές. Νότια και σε στενή επαφή με το τζαμί απεικονίζεται κάποιος τουρμπές, ένα ταφικό μαυσωλείο ευγενούς Τούρκου. Καθώς το τζαμί αυτό είχε υποστεί σημαντικές φθορές από τον χρόνο, οι Οθωμανοί που είχαν μείνει στη Λάρισα χρησιμοποιούσαν για τις προσευχές τους αποκλειστικά το Γενί τζαμί που τους είχε κτίσει η βασίλισσα Όλγα και το Μπουρμαλί τζαμί που βρισκόταν εκεί που σήμερα είναι ο κινηματογράφος «Βικτώρια». Το τζαμί του Ομέρ μπέη διατηρήθηκε επί 433 χρόνια, γιατί το 1907 κατεδαφίσθηκε από τη μουσουλμανική κοινότητα της Λάρισας καθώς θεωρήθηκε ετοιμόρροπο. Την ίδια περίπου εποχή (1908) κατεδαφίσθηκε και το άλλο μεγάλο τζαμί του Χασάν μπέη που βρισκόταν κοντά στη γέφυρα. Τα ταφικά μνημεία ισοπεδώθηκαν μεταπολεμικά, όταν ο χώρος αυτός άρχισε να οικοδομείται. Το τζαμί του Ομέρ μπέη σήμερα μπορούμε να το προσδιορίζουμε με κάποια σχετική ακρίβεια περίπου στην συμβολή των οδών Ολύμπου – Γαριβάλδη – Ογλ [4].
Στο εμπρός τμήμα της εικόνας υπάρχουν σε μεγάλη έκταση διάσπαρτες όρθιες λίθινες στήλες, πολλές από τις οποίες είναι σε δεύτερη χρήση, αφού προέρχονται από αρχαίες επιτύμβιες στήλες. Η παρουσία τους υποδηλώνει την ύπαρξη μουσουλμανικού νεκροταφείου σ’ αυτήν την περιοχή, το οποίο εκτεινόταν μέχρι τον χώρο όπου καταλαμβάνει σήμερα το Γενικό Νοσοκομείο. Στο βάθος διακρίνονται και άλλα τζαμιά, μικρότερα σε μέγεθος, καθώς και διάσπαρτες χαμηλές κατοικίες. Πίσω από τη συνοικία αυτή διαγράφεται η μεγάλη θεσσαλική πεδιάδα, η οποία στο βάθος περιχαρακώνεται από τα υψώματα της Χασάμπαλης. Ο Πηνειός, οι κατάφυτες όχθες, τα τζαμιά, τα βουνά στο βάθος αποτελούν το κυρίαρχο στοιχείο στο αριστερό μέρος της εικόνας. Η παρουσία πράσινου είναι αισθητή. Ψηλά κυπαρίσσια παρεισφρύουν ανάμεσα στα οικοδομήματα και ολόκληρη η εικόνα αποτυπώνει μια ονειρική όψη της περιοχής αυτής, με την παρουσία του μισοφέγγαρου ανάμεσα στα σύννεφα, πάνω στον ουρανό της πόλης.
[1]. Greece. Pictorial, Descriptive & Historical by Christopher Wordsworth D. D. London, M.DCCC.XXXIX (=1839). Βλέπε και Chr. Wordsworth. Ταξίδι στη Θεσσαλία του 1833. μετ. Σωτήρης Κύρκος, εισαγωγή-σχόλια-επιμέλεια Κώστας Πάνος, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 30, Λάρισα (1966) σελ. 20. και Chr. Wordsworth. Ελλάδα. Μια περιπλάνηση στα τοπία και την ιστορία της. μετ. Π. Δημουλέας, εκδ. Εκάτη, Αθήνα (1995).
[2]. Εννοεί το μπεζεστένι, την κλειστή τουρκική αγορά, δηλαδή το Φρούριο όπως το ξέρουμε όλοι οι Λαρισαίοι.
[3]. Βλέπε την έκδοση των Γενικών Αρχείων του Κράτους - Αρχεία Νομού Λάρισας: Τα Αφιερωτήρια των Τουραχανιδών (Η ελληνική μετάφραση), έκδοση κειμένου-σχόλια Σταύρου Γουλούλη, Λάρισα (2003) σελ. 72-73.
[4]. Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Λάρισα κατά την τουρκοκρατία (1423-1881), τόμ. Α’, Λάρισα (1996) σελ.289-295.
Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
