των οποίων όμως τα ονόματα δεν μας είναι όλα γνωστά. Αυτός είναι και ο λόγος που ο επισκοπικός κατάλογός της είναι ακόμη και σήμερα ελλιπής, ιδίως όσον αφορά την πρώτη χιλιετία. Μεταξύ αυτών των ιεραρχών ορισμένοι με τον ενάρετο βίο τους ανακηρύχθηκαν άγιοι, επτά αναρριχήθηκαν στον οικουμενικό θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως, όλοι τους κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, μερικοί για την ηρωική εθνική τους δράση μαρτύρησαν ένδοξα και κατατάχθηκαν στη χορεία των εθνομαρτύρων, κάποιοι αναδείχθηκαν ένθερμοι προστάτες των γραμμάτων και της παιδείας του γένους, άλλοι υπηρέτησαν με ζήλο και αυταπάρνηση το ποίμνιό τους και ευεργέτησαν τη μητροπολιτική τους περιφέρεια με σημαντικά έργα, τέλος ελάχιστοι, ενώ εκλέχτηκαν μητροπολίτες, δεν γνώρισαν το ποίμνιό τους από κοντά για διάφορους λόγους[1].
Για ιστορικούς λόγους θα αναφέρουμε ότι από την πολύχρονη διαδρομή της μητροπόλεως Λαρίσης διασώθηκαν μέχρι σήμερα τέσσερες εκκλησιαστικοί κώδικες[2], αριθμός πολύ μικρός για μια τόσο μακροχρόνια πορεία. Οι κώδικες αυτοί έχουν μελετηθεί από ιστορικούς ερευνητές της πόλης μας, οι πρώτοι τρεις εξ αυτών εκδόθηκαν δια του τύπου, ενώ ο τέταρτος είναι έτοιμος προς έκδοση από χρόνια. Δυστυχώς όμως κανένας απ' αυτούς δεν υπάρχει στα αρχεία ή τη βιβλιοθήκη της τοπικής μας εκκλησίας. Κατά χρονολογική σειρά οι κώδικες είναι οι εξής:
--1) Το Εγκώμιον προς τον άγιον Κυπριανόν, μητροπολίτην Λαρίσης, καθώς και άλλοι λόγοι του αγίου Αντωνίου του φιλοσόφου, μητροπολίτου Λαρίσης του νέου Θεολόγου (περί τα 1350).
--2) Ο Κώδικας της Ι. Μητροπόλεως Λαρίσης, των ετών 1647-1868.
--3) Ο Κώδικας του Ι. Ναού του αγίου Αχιλλίου, της περιόδου 1810-1881
--4) Ο Κώδικας της Επισκοπής Πλαταμώνος, των ετών 1877-1900
Στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε με απλά λόγια τους κώδικες αυτούς, χωρίς να υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες που αφορούν ως επί το πλείστον τους ιστορικούς ερευνητές.
Εγκώμιον προς τον άγιον Κυπριανόν
Το πλήρες κείμενο έχει τον τίτλο "Αντωνίου του αγιωτάτου και σοφωτάτου αρχιεπισκόπου Λαρίσσης, υπερτίμου και εξάρχου Δευτέρας Θετταλίας και πάσης Ελλάδος, λόγος εις τον εν αγίοις πατέρα ημών αρχιεράρχην και θαυματουργόν Κυπριανόν αρχιεπίσκοπον Λαρίσσης". Το εγκώμιο αυτό εκφωνήθηκε στα Τρίκαλα το 1962, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις[3]. Υπάρχει σήμερα σε τρεις κώδικες.
--Τον κώδικα 66 που βρίσκεται στο Aedis Christi College της Οξφόρδης. Εκείνο που γνωρίζουμε γι' αυτόν είναι ότι κληροδοτήθηκε στη Βιβλιοθήκη του Κολλεγίου από τον αρχιεπίσκοπο του Canterbury William Wake (1657-1737)[4]. Επειδή υπάρχει σ' αυτή τη βιβλιοθήκη και άλλο ένα τουλάχιστον δωρητήριο χειρόγραφο του ιδίου άγγλου ιερωμένου, που αναφέρεται ότι προέρχεται από τη Μονή του Σωτήρος (Δουσίκου), πιστεύεται ότι και το εγκώμιο προέρχεται από την ίδια μονή[5]. Πώς έφθασε στα χέρια του; Δεν είναι δύσκολο να το καταλάβει όποιος ασχολήθηκε με τους ξένους περιηγητές στον ελληνικό χώρο κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Ο δημοσιογράφος Βάσος Καλογιάννης αναφέρει στην εφημερίδα "Ελευθερία" της Λάρισας (1961) ότι αντίγραφο του κώδικα αυτού κατείχε ο μακαριστός μητροπολίτης Τρίκκης και Σταγών Πολύκαρπος, με την άδεια του οποίου τον μελέτησε και άντλησε στοιχεία για την ιστορική μονογραφία που έγραψε τον Ιανουάριο του 1940 με τίτλο "Η Λάρισα από το 1200-1821" ο δικηγόρος και πολιτικός Δημήτριος Χατζηγιάννης.
Από το Εγκώμιο του Αντωνίου αντλούνται αρκετά βιογραφικά στοιχεία του αγ. Κυπριανού[6]. Ο διάδοχός του στη μητρόπολη Λαρίσης Αντώνιος (1332/33 - 1363) εγκαταστάθηκε και αυτός στα Τρίκαλα και όχι στη Λάρισα, καθώς "...την πόλιν ής επεκηρύχθην προστάτης αοίκητον εύρον", όπως αναφέρει στο Εγκώμιο.
--Τον κώδικα 156 που βρίσκεται στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη "Κοραής" της Χίου. Θεωρείται ότι είναι ο πληρέστερος, χρονολογείται κατά τον 15ο αι. και προέρχεται από τη Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Δούσικο). Ανήκε στον επίσκοπο Σταγών Παΐσιο και άγνωστο πώς, κατέληξε στη Χίο. Εκτός των ομιλιών του Αντωνίου, ο κώδικας αυτός περιλαμβάνει ομιλίες και άλλων εκκλησιαστικών συγγραφέων.
--Τον κώδικα 571 της Ι. Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους. Είναι νεώτερος (17ος αι.) και είναι σταχωμένος και με άλλους κώδικες. Ανήκε στον μητροπολίτη Λαρίσης Διονύσιο Ε' τον Βυζάντιο (1662-1671), τον μετέπειτα πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Διονύσιο Δ' τον Μουσελίμη[7], ο οποίος με διαθήκη του τον χάρισε στη Ι. Μονή Ιβήρων του Αγ. Όρους.
Ο Κώδικας της Μητροπόλεως Λαρίσης, αρ. 1472
Ο Κώδικας της Μητροπόλεως Λαρίσης βρίσκεται θησαυρισμένος στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος στην Αθήνα, με τον αριθμό 1472. Στην ίδια Βιβλιοθήκη εκτός του ως άνω κώδικα υπάρχει και ο Κώδικας της Επισκοπής Τρίκκης, με τον αριθμό 1471. Πλήρες αντίγραφο του πρώτου κώδικα αρ. 1472 υπάρχει σε μικροφίλμ από χρόνια στο αρχείο της Φωτοθήκης Λάρισας. Η σημασία του συγκεκριμένου χειρόγραφου κώδικα είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη Λάρισα και την περιοχή της, καθώς αποτελεί το μοναδικό τεκμήριο της εκκλησιαστικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής για δύο και πλέον δύσκολους αιώνες (1647-1868) της τουρκοκρατίας. Στα περιεχόμενα του κώδικα, χωρίς να τηρείται χρονολογική σειρά, καταγράφονται ως επί το πλείστον υπομνήματα εκλογής επισκόπων, οι οποίοι καλύπτουν επισκοπές της δικαιοδοσίας της Μητροπόλεως Λαρίσης, καθώς και οι ομολογίες τους, οι οποίες περιέχουν το Σύμβολον της Πίστεως (Πιστεύω εις ένα Θεόν...), υποσχέσεις για την τήρηση όλων των κανόνων κατά την εκτέλεση των ποιμαντικών καθηκόντων τους, παραιτήσεις επισκόπων ή και καθαιρέσεις αυτών. Επί πλέον ο κώδικας περιέχει περιουσιακές διευθετήσεις, κληρονομικά θέματα, διαζύγια, κατάστιχα, γράμματα, προικοσύμφωνα, μνηστείες, διαθήκες, αφιερώσεις, διάφορα εκκλησιαστικά γεγονότα, ομολογίες συντεχνιών, πωλήσεις κατοικιών, συμφωνίες ιερέων, οικονομικές δοσοληψίες με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, θέματα παιδείας, εξοφλήσεις χρεών, στολισμό των γυναικών (!), διευθετήσεις μεταξύ ατόμων ή ομάδων και κάθε τι που το Οθωμανικό δίκαιο έδινε το δικαίωμα στον εκάστοτε επίσκοπο την δυνατότητα να εκδικάζει διάφορές μεταξύ των χριστιανών πλημμέληματικού χαρακτήρα. Οι γραφείς είναι φυσικά διάφοροι, η γλώσσα εκκλησιαστική και οι ασυνταξίες ή ανορθογραφίες φυσικά δεν λείπουν.
Το κώδικα μελέτησαν κατά καιρούς διάφοροι επιστήμονες, αντλώντας ορισμένα κείμενα από τον πλούσιο ανθώνα του έργου. Ολόκληρος όμως δημοσιεύεται για πρώτη φορά στο βιβλίο του Τρικαλινού ερευνητή Δημητρίου Καλούσιου[8].
(Συνεχίζεται)
----------------------
[1]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος. Αμβρόσιος Κασσάρας. Επίσκοπος Πλαταμώνος (1877-1900) και Μητροπολίτης Λαρίσης (1900-1910), εφ. "Ελευθερία", Λάρισα, φύλλο της 14ης Αυγούστου 2019.
[2]. Κώδιξ ή Κώδικας είναι δάνειο από τη λατινική γλώσσα. Προέρχεται από τη λέξη codex, γι' αυτό και στο «Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης» του Άνθίμου Γαζή (1808) δεν περιέχεται η λέξη κώδικας με οποιαδήποτε γραφή. Νομίζω ότι η προσφορότερη ελληνική λέξη που μπορεί να αποδώσει την έννοια του codex είναι δέλτος. Η λέξη κώδικας έχει πολλές έννοιες. Παλαιότερα σήμαινε κυρίως το σύνολο των χειρόγραφων φύλλων από πάπυρο ή περγαμηνή. Αργότερα προσδιόριζε το σύνολο δέσμης φύλλων από χαρτί, σε σχήμα βιβλίου. Σήμερα σημαίνει και τη συλλογή διαφορετικών εγγράφων σε ένα σώμα. Στη δική μας περίπτωση αφορά την καταγραφή όλων των δραστηριοτήτων μιας εκκλησιαστικής αρχής σε ένα δεδομένο χρονικό διάστημα.
[3]. Γουλούλης Σταύρος."Αντωνίου Λαρίσης, Εγκώμιο εις τον άγιο Κυπριανό Λαρίσης". Προλεγόμενα - Κείμενα - Μετάφραση, Λάρισα (1991), σελ. 18. Του ιδίου: "Αντώνιος Λαρίσης (1332/3 - 1363/71: Συμβολή στον βίο και το συγγραφικό του έργο". Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου "Θεσσαλοί Φιλόσοφοι" (Λάρισα-Τσαριτσάνη, Μάρτιος 1995), Επιμέλεια Γ. Σ. Καραγιάννης, Ι. Ν. Ηλιούδης. Τρίκαλα (1998) σελ. 57-105.
[4]. Ο αρχιεπίσκοπος (Archbishop) του Canterbury είναι ο προκαθήμενος της Αγγλικανικής Εκκλησίας. Πλήρες αντίγραφο σε μικροφίλμ του κώδικα υπάρχει στο αρχείο της Φωτοθήκης Λάρισας. Την απόκτησή του καθώς και τις λοιπές πληροφορίες τις οφείλω στο ζεύγος Στάμου και Λένας Παπαστεργίου, οι οποίοι στα τέλη της δεκαετίας του 1990 ζούσαν μόνιμα στη Οξφόρδη και τους ευχαριστώ και από τη θέση αυτή.
[5]. Παναγιώτης Βοκοτόπουλος. Ένα άγνωστο χειρόγραφο του κωδικογράφου Ιωάσαφ και οι μικρογραφίες του: Το Ψαλτήριο. Christ Church, Arch. W., Gr. 61
[6]. Γεννήθηκε στη Λάρισα στα μέσα περίπου του 13ου αι. Μόνασε στη Ι. Μ. Μαρμαρινών και μετά μικρή παραμονή στο Άγ. Όρος ανέλαβε ηγούμενος της μικρής μονής του Αγ. Νικολάου, που βρισκόταν στο Λυκοστόμιο, κοντά στη Μονή των Μαρμαρινών και της οποίας η θέση δεν έχει εντοπιστεί ακόμη. Εν συνεχεία εκλέχθηκε ηγούμενος στη Μονή Μαρμαρινών και το 1318 χειροτονήθηκε μητροπολίτης Λαρίσης στην Κωνσταντινούπολη. Επιστρέφοντας στη Λάρισα βρήκε την πόλη "αοίκητο", δηλ. χωρίς χριστιανικό ποίμνιο. Επειδή επικρατούσαν ληστές και διάφοροι επιδρομείς αναγκάστηκε αρχικά να εγκατασταθεί στην επισκοπή Χαρμαίνης και αργότερα στα Τρίκαλα, όπου απεβίωσε το 1332/33 και ενταφιάστηκε στο Φρούριο της πόλης. Ο Γουλούλης δέχεται ότι σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις η Μονή Μαρμαρινών δεν βρισκόταν στον ομώνυμο σημερινό οικισμό, αλλά ταυτίζεται με τη σημερινή Μονή του Αγ. Δημητρίου στο Στόμιο. Βλέπε: Γουλούλης Σταύρος, ό. α. σελ. 27-38.
[7]. Μουσελίμης λεγόταν επί τουρκοκρατίας ο διοικητής μιας μικρής περιφέρειας που ασκούσε κυρίως καθήκοντα τοπάρχη. Αντίστοιχος του Καϊμακάμη.
[8]. Καλούσιος Δημήτριος. Ο Κώδικας της Μητροπόλεως Λαρισης Ε.Β.Ε. 1472: 1647-1868. Λάρισα (2009) σελ. 9-10. Το βιβλίο στο τέλος περιέχει Πίνακες, Βιβλιογραφία, Λεξιλόγιο και Ευρετήριο κυρίων ονομάτων και όρων.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου (nikapap@hotmail.com)
