Παρά το γεγονός ότι ήταν καλλιτέχνης, εν τούτοις στην Κέρκυρα υπηρέτησε ως γενικός διευθυντής διαφόρων αγγλικών υπηρεσιών μέχρι το 1821, οπότε επέστρεψε στην Αγγλία. Η παραμονή του στην Ελλάδα συνέπεσε με την ωρίμανση του ζωγραφικού του ταλέντου, το οποίο αναδεικνύεται από το πλήθος των θεμάτων που του προσφέρει το ελληνικό τοπίο, λ.χ. κάποια ηθογραφική σκηνή, μια τοπική φορεσιά, αλλά και από την ξεχωριστή φυσικά ατμόσφαιρα που συναντά εδώ, λ.χ. το φως, τον ήλιο, τη γαλάζια θάλασσα, και τα οποία είναι τελείως διαφορετικά από τις παλαιότερες εμπειρίες που έζησε στο περιβάλλον της πατρίδας του(1).
Ο Cartwright (1789-1829) πιστεύεται ότι δημιούργησε μία από τις πλέον αξιόπιστες απεικονίσεις της Λάρισας του 19ου αιώνα. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς ήλθε στη Λάρισα. Υπολογίζεται περί το τέλος της δεκαετίας του 1810 (μεταξύ 1818-1820). Η καταγραφή είναι επιτόπια. Ο καλλιτέχνης στάθηκε στη δεξιά όχθη του Πηνειού, στο ύψος όπου σήμερα βρίσκεται η νέα οδική γέφυρα του Πηνειού και αποτύπωσε με αξιοπιστία τη νοτιοδυτική και πιο ενδιαφέρουσα πλευρά της πόλης, μια περιοχή πολύ αγαπητή και προσιτή στους εικαστικούς περιηγητές της εποχής(2).
Ο Cartwright αποτύπωνε καλλιτεχνικά ό,τι έβλεπε κατά την περιήγησή του, χωρίς να τα συνοδεύει με ταξιδιωτικές εντυπώσεις. Έτσι οι εικόνες του, κυρίως υδατογραφίες, είναι εντελώς ελεύθερες, χωρίς τους περιορισμούς κάποιας αφήγησης και τη συμβατικότητα που είχαν οι εικονογραφήσεις των οδοιπορικών της εποχής. Μπορούμε να προσθέσουμε ακόμα ότι, εν αντιθέσει με πολλούς άλλους περιηγητές, ο Cartwright είναι ξένος προς την αρχαιολατρία και η προσοχή του χρωστήρα του στρέφεται σ’ αυτό που βλέπουν τα μάτια του, τα οποία ατενίζουν το παρόν, ενώ ελάχιστα τον ενδιαφέρει η ενδεχομένως ένδοξη ιστορία του απεικονιζόμενου χώρου. Επομένως, περιγραφή της Λάρισας σε κάποιο κείμενό του δεν υπάρχει. Όμως ο ζωγράφος μας αποζημιώνει με το όμορφο χαρακτικό της πόλης μας που φιλοτέχνησε.
Πρόκειται για μια υδατογραφία η οποία βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα[3]. Παρατηρούμε ότι στην εικόνα αυτή υπάρχει μια εξισορροπημένη αρμονία τοπίου, ανθρώπινου στοιχείου και οικοδομημάτων.
Στο πρώτο επίπεδο της υδατογραφίας, η μονοτονία του κενού χώρου διακόπτεται από την παρουσία ανθρώπινων μορφών. Ανδρικές και γυναικείες φιγούρες με όμορφες και πολύχρωμες ενδυμασίες βρίσκονται σε στάση συζήτησης. Στην άκρη του ποταμού και από τις δύο πλευρές, ζώα με τους αναβάτες και τους συνοδούς, ξεδιψούν με το νερό του Πηνειού. Το ανθρώπινο στοιχείο καταγράφεται και πάνω στη γέφυρα. Ένα ζώο με αναβάτη και μερικοί πεζοί διασχίζουν το κατάστρωμά της, με κατεύθυνση προς το κέντρο της πόλης.
Στο δεύτερο επίπεδο δεσπόζουν τρία στη σειρά οικοδομήματα, με πλούσια αρχιτεκτονική μορφή. Αριστερά εντυπωσιάζει ένα επιβλητικό σε όγκο και μορφή κτίριο, περιτριγυρισμένο από πλούσια βλάστηση. Ο Θ. Παλιούγκας το ταυτίζει με τον Mevlevihane, τη Μονή του τάγματος των Μεβλεβήδων, των γνωστών και ως στροβιλιζόμενων δερβίσηδων, η οποία κτίσθηκε πιθανότατα στα μέσα του 17ου αιώνα. Ο περιηγητής J. Galt, ο οποίος επισκέφθηκε τη Λάρισα την ίδια περίπου εποχή με τον J. Cartwright, το αναφέρει λανθασμένα ως Διοικητήριο και μάλιστα το θεωρεί ως το επιβλητικότερο δημόσιο κτίριο από όσα είχε δει κατά την περιήγησή του στην Ελλάδα(4). Στο μέσον η μεγάλη λιθόκτιστη γέφυρα του Πηνειού εντυπωσιάζει με τη λαϊκή αρχιτεκτονική της, την ασύμμετρη ευρύτητα των τόξων και την αμφικλινή κατασκευή του οδοστρώματος, με έκκεντρη κορύφωση. Δεξιά, παραστάτης και προστάτης της γέφυρας αναδεικνύεται το τζαμί του Χασάν μπέη, το ομορφότερο και μεγαλύτερο τέμενος της Λάρισας, το οποίο πιστεύεται ότι κτίσθηκε τα πρώτα χρόνια μετά την κατάκτησή της από τους Τούρκους[5].
Στο τρίτο επίπεδο προβάλλει ο υπερυψωμένος όγκος της παλιάς ακρόπολης της Λάρισας, κατάσπαρτος από κάθε είδους κατοικίες, που απαρτίζουν τον Τρανό μαχαλά, τη συνοικία των χριστιανών, οι οποίοι κατοικούσαν σ’ αυτή την περιοχή όλοι μαζί και δημιουργούσαν κάποιον προστατευτικό κλοιό γύρω από τον Μητροπολιτικό Ναό του Αγ. Αχιλλίου και το Επισκοπείο. Χαρακτηριστική είναι η άναρχη δόμηση, η παντελής έλλειψη ρυμοτομίας -όρος άγνωστος στην οθωμανική πολεοδομία- και ο συνωστισμός μικρών και μεγάλων σπιτιών. Αυτό το σφιχταγκάλιασμα των χριστιανικών κατοικιών πάνω στον λόφο, γύρω από την κεφαλή τους, τον επίσκοπο, φαίνεται ότι τους προσέδιδε ένα αίσθημα προστασίας και ασφάλειας από τον βάρβαρο κατακτητή.
Στο βάθος της εικόνας και σε απόσταση προβάλλει αμυδρά ο κωνικός όγκος της Όσσας, για να συμπληρώσει την όμορφη εικόνα της Λάρισας που μας άφησε ο επιφανής Άγγλος ζωγράφος.
Είναι γνωστό ότι ο ίδιος ζωγράφος, με την ίδια τεχνική και κατά την ίδια χρονική περίοδο, απεικόνισε την περαταριά στην περιοχή του Μπαμπά στα Τέμπη. Το συμπέρασμα από την προσεκτική μελέτη των υδατογραφιών αυτών είναι ότι ο Cartwright ανήκει στους καλλιτέχνες εκείνους που αποδέχεται την αρχή ότι η φύση είναι ωραία αυτή καθ’ εαυτή και δεν χρειάζεται την αναγωγή σε ένα ιδεαλιστικό πρότυπο, προκειμένου να αρέσει.
----------------------------------------------------------
[1]. Βλαχος Μανόλης: Joseph Cartwright. Τόπος και Εικόνα, τομ. ΣΤ΄, 19ος αι. Αθήνα (1983) σ. 117-129.
[2]. Από την ίδια θέση αποτύπωσαν τη Λάρισα και πολλοί άλλοι περιηγητές, όπως οι Haygarth, Holland, Wordsworth και μερικοί νεότεροι. Πολύ ωραία ανάλυση του τοπίου και των κτιρίων της υδατογραφίας του Cartwright μπορεί να βρει κανείς στην εργασία του Θεόδωρου Παλιούγκα με τίτλο: «Τοπογραφικά, Τοπωνυμιολογικά και άλλα στοιχεία του Κώδικα του Ναού του Αγίου Αχιλλίου. 1810-1881», η οποία περιέχεται στο βιβλίο: Η Λάρισα της περιόδου 1810-1881. Στοιχεία από τον Κώδικα του Ιερού Ναού του Αγίου Αχιλλίου. Πρακτικά της ημερίδας του «Ομίλου Φίλων της Θεσσαλικής Ιστορίας» και της «Λαογραφικής Εταιρείας Λαρίσης», εν έτει 1988, Δεκεμβρίου 13, εκδ. Θετταλός, Λάρισα (1994) σ. 50-52.
[3]. Θυμάμαι παλαιότερα ότι η διεύθυνση του Μουσείου Μπενάκη είχε υποσχεθεί στην αείμνηστη Λένα Γουργιώτη ότι θα προσφέρει το έργο αυτό του Cartwright δανεικό, για να στολίζει το Λαογραφικό Μουσείο της πόλης μας. Μήπως πρέπει να ενεργοποιηθεί η υπόσχεση αυτή;
[4]. Σιμόπουλος Κυριάκος. Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τόμ. Γ1, (1800-1810), Αθήνα (1975), σ. 527.
[5]. Ο Χασάν μπέης ήταν εγγονός του κατακτητή της Λάρισας το 1423 Τουρχάν μπέη.
Από τον Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
